Nekropola Velika i Mala Crljivica nalazi se u na području između Ciste Provo i Ciste Velike, Hrvatska. Nekropola je na listi 28 srednjovjekovnih nekropola stećaka koje su 2016. godine proglašene Svjetskom baštinom UNESCO-a. Na listi je 20 nekropola u Bosni i Hercegovini, po 3 u Srbiji i Crnoj Gori, i 2 u Hrvatskoj.[1][2]
Ovi monolitni kameni nadgrobni spomenici (stećci) nastali su u periodu od druge polovine 12. do 16. vijeka, iako su se najintenzivnije izrađivali tokom 14. i 15. stoljeća.[3] Stećci su izuzetno svjedočanstvo o duhovnim, umjetničkim i historijskim aspektima srednjovjekovnih kultura jugoistočne Evrope, područja u kojem su se tradicije i uticaji evropskog zapada, istoka i juga ispreplitali sa ranijim tradicijama. Ističu se po svojoj međukonfesionalnosti, a ispod njih su sahranjivani pripadnici sve tri srednjovjekovne kršćanske zajednice, uključujući pravoslavnu, katoličku i Crkvu bosansku.
Historija
Lokalitet se gotovo kontinuirano razvijao od prahistorije. Riječ je o kompleksnom arheološkom lokalitetu sa nekoliko razvojnih faza. Prvu fazu predstavljaju tri bronzanodobna tumula – humke. Njihov nastanak vezuje se za obližnje ilirsko naselje Čelanova gradina i druga utvrđenja i tumule na tom području.
Drugu fazu obilježila je rimska cesta Salona-Tilurij-Nove-Narona koja se na tom mjestu djelomično preklapala sa sadašnjom trasom, a prema nalazima arheoloških istraživanja, dijelom sjeverno od nje. U prvim decenijama 1. stoljeća Rimljani su izgradili put na području koje je povezivalo Salonu (glavni grad rimske provincije Dalmacije) i Naronu (u delti Neretve). Cesta je bila veoma važna dionica magistralnog puta koji je prolazio kroz istočnojadransko zaleđe i povezivao Akvileju (u sjevernoj Italiji) i Dirahij (Drač u današnjoj Albaniji).
Treća faza se odnosi na srednjovjekovno groblje sa stećcima koji su podignuti tokom 14. i 15. stoljeća na pomenutim tumulima i oko njih prateći antičke i tadašnje srednjovjekovne komunikacijske linije. Putevi i bunari su najčešće mjesta gdje se često nalaze groblja sa stećcima. Postavljanje grobova uz cestu je običaj koji seže u antiku (da bi mrtvi čuvali kuće živima). U srednjem vijeku ovo područje je vjerojatno bilo u sastavu župe Radobilja, velike administrativno-crkvene teritorijalne jedinice koja se protezala od lijeve obale rijeke Cetine prema sjeveru i istoku.
Istraživanja i opis
Na lokalitetu su od 2013. do 2016. godine provedena konzervatorsko-restauratorska istraživanja i probni radovi. Zahvati su izvedeni s ciljem procjene stanja opšte očuvanosti stećaka i cijeloga lokaliteta, odabira najpogodnijih restauratorskih materijala i metoda te stvaranja plana sistematske i dugoročne zaštite stećaka. Zbog specifičnosti lokaliteta i problematike propadanja, u projekt su uključeni raznovrsni stručnjaci. Istraživanja su uporedno obavljana na terenu (in situ) i u laboratoriji, a rezultati su višeznačni. Dobivena su saznanja o provenijenciji stećaka, smjernice o mogućnostima zaštite lokaliteta, ali i nove informacije o svrsishodnosti konvencionalnih metoda i materijala za restauraciju kamena, nakon štetnog djelovanja širokog spektra mikroorganizama (lišajeva, bakterija, cijanobakterija i gljivica).[4]
Crljivica je najveća i najznačajnija skupina stećaka u Hrvatskoj. Ovo staro groblje obiluje dobro sačuvanim stećcima iz 14. i 15. stoljeća. Od ukupno oko 90 spomenika pronađeno je 16 sljemenaka, 56 sanduka i 15 u obliku ploča. Svi su oni uglavnom ukrašeni običnom ornamentikom koja se može pronaći na stećcima u okolini, to su uglavnom križevi svih vrsta, antropomorfni ljiljani, prizori lova, kola, dvoboja, različitih biljnih motiva, polumjeseca, zvijezda i sl. Na dva su dijelom sačuvani natpisi na bosančici koji spominju imena Jerko i Vladna Kustražić (jedan od njih je danas u Hrvatskom arheološkom muzeju u Splitu).[5]
Južno od Velike Crljivice se nalazi sedam velikih kraških bunara koji datiraju iz srednjeg vijeka.
Reference
