Kostolačka kultura

Širenje obrade bakra do 4300. godine p.n.e.

Kostolačka kultura je eneolitska kultura u vremenu od 3300. do 2800. godine pne, a nazvana je prema eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji. Kao zasebna kulturna pojava definirana je 1943. godine i datirana u bakarno doba iza Badenske kulture.(Vladimir Milojčić).^[1][2]

Rasprostranjenost i istraživanja

U prvim ispitivanjima koja su počela 1943. god. na lokalitetima: Kostolac, Gomolava, Vinča, Pivnica kod Odžaka^[3], Vučedol i Sarvaš utvrđeno je postojanje kulture u prvoj fazi na prostoru istočne Slavonije, Srijema, sjeverne Bosne, srednje Srbije i Pomoravlja, a zatim se proširila na područje Karpatske kotline, srednjega Balkana i rumunskoga Podunavlja, odnosno na današnji prostor istočne Hrvatske, srednje i istočne Srbije, sjeverne Bosne, Rumunije, Mađarske i dijelove Slovačke. Porijeklom kostolačke kulture bavili su se mnogi autori, a većina ih se slaže oko toga da je nastala djelovanjem badenske kulture na autohtonu neolitsku osnovu na prostoru istočne Slavonije i Srijema te da je samostalno egzistirala do formiranja vučedolske kulture kojoj je poslužila kao temelj za razvoj ornamentalnog stila. Datacija iz 1979. godine je kostolačku kulturu smjestila u vrijeme između 2400. i 2200. godine pne (Tasić 1979).^[4].

Novim istraživanjima i terenskim pregledima u XXI vijeku ukupan broj kostolačkih nalazišta u Hrvatskoj povećan je s prethodno poznatih 55 na njih 85. Radiokarbonskom analizom trajanje kulture pomaknuto je znatno ranije, u vrijeme između 3300. i 2700. god. pne, uz utvrđivanje nekoliko novih činjenica:

• između 3300./3200. i 3000./2900. god. pne. istovremeno su trajale klasične badenska i kostolačka kultura.
• rana faza kostolačke kulture, suprotno dosadašnjem mišljenju, prisutna je i na prostoru južno od Dunava.
• postoji djelomično vremensko preklapanje kostolačke i vučedolske kulture, počevši od 3000. god.

^[5].

Naselja

Prema izboru mjesta naselja razlikuju se tri tipa

• neka vrst tel-naselja podizana na lijesnim gredama, na području Srema i Slavonije. Formirana su na osnovama ranijih neolitskih i eneolitskih naselja, dosta često od solidno građenih nadzemnimih objekata pravougaonog oblika. Zabilježeno je stanovanje u zemunicama, poluzemunicama.
• naselja u planinskim predjelima Bosne i Srbije, brdsko-planinska ili gradinska, zabačena i van prirodnih komunikacija. Nastala su iz potrebe za stočnim ispašama.
• naselja u pećinama (Zlotska i Bogovinska pećina).

Zajednička osobina naselja je želja da se naselja na neki način zaštite, bilo samim pozicioniranjem ili dodatnim utvrđivanjem.^[4]

Keramika

Kao glavno obilježje ističe se bogat dekorativni stil upotpunjen bijelom inkrustacijom te motivi koji su izvedeni brazdastim urezivanjem, urezivanjem, kraćim zarezivanjem, ubadanjem te žigosanjem (korištenjem tupih alatki ovalnog, kružnog, pravougaonok i/ili potkovastog presjeka), a koji su grupirani u horizontalne i vertikalne zone i polja.^[6] Utvrđeno je da inkrustacija nije umetana prije, već nakon pečenja posuda, ali da je kalcit korišten u njezinu sastavu prethodno bio termički obrađivan. Prikazi dvaju likova čiji se, dinamično prikazani, položaji tijela mogu interpretirati kao plesni pokreti, otvaraju mogućnosti mnogo složenijih razmatranja i interpretacija takvih antropomorfnih prikaza.

Od svakodnevnih predmeta pronađeni su različiti tipovi keramičkih pršljenova, kalemovi, veći utezi kružnog ili piramidalnog oblika uz ognjišta, a koji ukazuju na mogućnost postojanje kulta plodnosti i poštovanje rogatih životinja.

Ekonomija

Stanovništvo je uzgajalo domaće životinje (goveda, ovca, koza, svinja), bavilo se lovom na divlje životinje (jelen, srna) i ptice, ribolovom (šaran, som, štuka) i skupljanjem školjki. Uzgajana je jednozrna pšenica, grašak, a skupljani drijen, bazga i još neke divlje biljke. Hemijskim analizama stijenki posuda, ustanovljeni su ostaci pčelinjeg voska, skupljenog u prirodi.

Glačane kamene alatke javljaju se u znatno manjem broju od lomljenih i onih s abrazivnom površinom, a najčešće se radi o sjekirama s rupom, koje su za vrijeme svog upotrebnog perioda više puta preoblikovane i ponovno korištene. Među kamenim alatkama s abrazivnom površinom najčešće se javljaju žrvnjevi i rastirači, a nešto rjeđe brusovi. Od metalni predmeta pronađeni su šila i bodeži.

Sahranjivanje

Pokojnici su sahranjivani u zgrčenom položaju, sa rukama ispod glave, zadržavajući stav dobro poznat iz doba neolita (Dobanovci, Vučedol, Šuplja Stijena, Zlotska pećina, Bogojevo, Gomolava, Silajet kod Bijeljine).^[7] Skeletni prilozi su zdjela ukrašena tipičnim ornamentalnim motivima, izvedenih žigosanim ubodima, ispunjenih bijelom inkrustracijom. Međutim, uporedo sa njim javlja se i nov način, sahranjivanje pod humkama sa spaljenim kostima pokojnika, poklopljenim zdjelom, ili u zdjeli (urni), što se bar jednim dielom povezuje sa stepskim načinom sahranjivanja (Silajet kod Bijeljine). Biritualnost u sahranjivanju karakteristika je i badenske kulture u Mađarskoj, gde se često i na istim nekropolama pojavljuje spaljivanje pokojnika i skeletno sahranjivanje.^{[4] [8]}.

Spaljivanje pokojnika se tumači kao znak promjene društvene organizacije. Ljudi metalnog doba potisnuli su iskonsko poštovanje agrikulturnih božanstava, a to znači i da kult prema mrtvima nije mogao ostati nepromijenjen.

Kostolačka kultura u Bosni i Hercegovini

Lokaliteti Kostolačke kulture: Pivnica kod Odžaka, Alihodže u dolini Bile kod Travnika, Vis kod Dervente, Obre II kod Kaknja i Donja Mahala na Savi. Nakon istraživanja u Pivnici, Alojz Benac je napisao: na osnovu svega smijem tvrditi da je do danas čista Kostolačka kultura nađena jedino u sjevernoj Bosni, dok se u drugim krajevima može govoriti o miješanju ove kulture sa drugim kulturama.^[7]

Lista eneolitskih kultura

Jamna	Ruske stepe	3300 pne	2600 pne
Vrpčasta keramika	Evropa	2900 pne	2350 pne
Baden	Srednja Evropa	3600	2800
Amfore	Evropa	3400 pne	2800 pne
Kostolac	Podunavlje, Balkan	3250	3000
Vučedol[9]	Podunavlje, Balkan	3000	2400
Zvonasti pehari	Širom Evrope	2800	1800

Literatura

• Balen, J. 2002, Topografija nalazišta kostolačke kulture u sjevernoj Hrvatskoj, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu.
• Balen, J. 2005, Kostolački horizont na Vučedolu, Opuscula archaeologica 29, Zagreb, 25-38.
• J. P. Mallory, "Baden Culture", Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn, 1997.
• Dimitrijević, Težak-Gregl, Majnarić-Pandžić, poglavlje "Badenska kultura" (u knjizi "Prapovijest"), Zagreb 1998.
• Tasić, N. 1967, Badenski i vučedolski kulturni kompleks u Jugoslaviji, Beograd-Novi Sad.
• Jovanović, B. 1976, Obredi sahranjivanja u kostolačkoj grupi, Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja XIII, Sarajevo, 131-141.
• Jovanović, M. 2004, Žitarice u praistoriji u Podunavlju i na balkanskom poluostrvu, Rad muzeja Vojvodine 46, Novi Sad, 101-127.

Reference

1. "Eneolitsko doba, Strana". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
2. Vladimir Milojčić - Kostolačka kultura
3. "Alojz Benac, Sarajevo 1964 –STUDIJE O KAMENOM I BAKARNOM DOBU SJEVEROZAPADNOG BALKANA". Arhivirano s originala, 31. 10. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2016.
4. "Nikola Tasić - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana". Beograd, 1995. Pristupljeno 9. 2. 2019.
5. "Ana Đukić - Kostolačka kultura u Hrvatskoj". Arheološki muzej u Zagreb. Pristupljeno 9. 2. 2019.
6. "Martina Matijaško - Prapovijest – Mezolitik, Neolitik, Eneolitik". Pristupljeno 9. 2. 2019.
7. "Mentor: Tihomila Težek – Gregl, Student Koljić Dijana - Kostolačka kultura na tlu BiH". Filozofski fakultet Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
8. "Borislav Jovanović - Obredi sahranjivanja u Kostolačkoj kulturi - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana" (PDF). Godišnjak ANUBIH - Sarajevo 1976. Arhivirano s originala (PDF), 30. 11. 2020. Pristupljeno 9. 2. 2019.
9. "Amra Terzić: Vučedolska kultura u Bosni i Hercegovini". Katedra za arheologiju, Filo zofski fakultet Sarajevo , Sarajevo, 2012. Pristupljeno 9. 2. 2017.