Tuliom

Tuliom
Erbiom – Tuliom – Iterbiom
Tm Md Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	69
Rummad kimiek	Lantanidoù
Strollad	Lantanidoù
Trovezh	6
Bloc'h	f
Tolz atomek	168,934
Aozadur elektronek
[Xe] 4f^13 6s^2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 31, 8, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 3 Oksidenn vazennek skañv
Tredanleiegezh	1,25 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 596,695 kJ/mol 2 : 1 162,647 kJ/mol 3 : 2 284,771 kJ/mol 4 : 4 119,920 kJ/mol
Skin atomek	227 pm
Skin kenamsav	177 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	9,325 g/cm^3
Teuzverk	1 545 °C
Bervverk	1 950 °C
Tredanharzusted	676 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn

Arabat eo droukveskañ Tuliom ₆₉Tm gant Talliom ₈₁Tl pe gant Toriom ₉₀Th !

Un elfenn gimiek eo an tuliom ; Tm eo e arouez kimiek, 69 e niver atomek ha 168,934 e dolz atomek.

Istor

E 1879 e voe hiniennekaet stumm oksidet an elfenn 69 gant ar c'himiour svedat Per Teodor Cleve e Skol-veur Uppsala e Sveden, a-douez lantanidoù all a oa en un tamm oksidenn erbiom Er₂O₃ na oa ket glan. Div elfenn a gavas neuze : an holmiom ₆₇Ho hag an elfenn 69, a anvas Tulium diwar anv latin Skandinavia.
Gant ar c'himiour saoz Charles James e voe kenderc'het tuliom peuzc'hlan dre un argezh a 15 000 pazenn, evel m'en embannas e 1911.
Adal dibenn an degad 1950 e voe gwerzhet tuliom glan (99,9 %) gant an embregerezh amerikan Lindsay Chemical Division of American Potash & Chemical Corporation^[1].

Perzhioù

Ur metal blot liv an arc'hant eo an tuliom. Govelius eo, da lavaret eo e c'haller e bladañ a-daolioù morzhol ; orjalennus eo ivez : tu zo d'e astenn hep na dorrfe.
Ferromagnetek eo an tuliom e gwrezverkoù yenoc'h eget -241,15 °C : treiñ a ra da warell.
Gourzhferromagnetek eo etre -241,15 ha -217,15 °C : n'eus gwarellegezh ken gantañ.
E gwrezverkoù tommoc'h eget -217,15 °C e tro da gewarellek, da lavaret eo e vez desachet gant ur warellvaez diavaez.
Buan e tro da c'haz pa vez en e stumm dourek.

Kimiek

• Buan e tazgwered an tuliom gant dour zomm, gorrekoc'h gant dour yen :

2 Tm [k] + 6 H₂O [d] → 2 Tm(OH)₃ [dz] + 3 H₂ [g]^[2]

• Dilufrañ gorrek a ra an tuliom en aer, hag aes eo e lakaat da zeviñ e 150 °C :

4 Tm + 3 O₂ → 2 Tm₂O₃ (trioksidenn tuliom)

• Aes ivez eo dileizhañ an tuliom en drenkenn sulfurek :

2 Tm [k] + 3 H₂SO₄ [dz] → 2 Tm³⁺ [dz] + 3 SO₄^2- [dz] + 3 H₂ [g]

• Gant an holl halogenoù, aroueziet amañ dre X, e tazgwered Tm pa vez tommoc'h eget 200 °C :

2 Tm [k] + 3 X₂ [g] → 2 TmX₃ [k]

Izotopoù

Tuliom-169 eo an izotop paotañ ha stabilañ a gaver en natur. Skinoberiek eo marteze^[3].
Skinizotopoù zo bet kevanaozet, 35 anezho, ¹⁷¹Tm o vezañ an hini stabilañ gant un hanter-vuhez a 1,92 bloavezh.

Izotopoù stabilañ an tuliom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez	Digevanad
^167Tm	kevanaozet	9,25 devezh]]	^167Er
^168Tm	kevanaozet	93,1 devezh]]	^168Er
^169Tm	100	stabil, 100 neutron
^170Tm	kevanaozet	128,6 devezh	^170Yb
^171Tm	kevanaozet	1,92 bloavezh	^171Yb

Arver

• Skinoù X a vez bannet gant an tuliom goude bezañ bet skinataet en ur greizenn derc'hanel ; e-pad bloaz e c'haller arverañan andon skinoù X-se er vezegiezh, ha da zinoiñ sioù e parzhioù loc'honiel pe elektronek^[4].
• Gant ur c'henaozad tuliom-krom-holmiom e pister granatoù Y₃Al₅O₁₂ da fardañ laseroù 2 097 nm o zrohed, a vez arverezt en armoù hag en hinouriezh.

Pa vez ar granatoù-se pistet gant tuliom hepken e roont laseroù 1 930-2 040 nm a vez impljet e surjianerezh ar c'hankr.

• Da erlerc'hiañ ouzh itriom ez arverer tuliom en dreistreelloù a rank mont en-dro e gwrezverkoù uhel.
• Da erlerc'hiañ ouzh skandiom ez implijer tuliom da fardañ kleuzuerioù (lampoù) a ro ur gouloù gwer.

Notennoù

1. HEDRICK James B., Rare-Earth Metals, United States Geological Survey (USGS) (en) Liamm oberiant 24 C'HWE 13
2. Alc'hwez : k = kalet, d = dourek, dz = dourzileizhenn, g = gaz
3. EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements
4. GUPTA C. K. & KRISHNAMURTHY N., Extractive Metallurgy of Rare Earths, CRC Press, 2004, ISBN 978-0-415-33340-5 (en)

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de FranPr (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• Los Alamos National Laboratory (en) Liamm oberiant 14 C'HWE 2013
• Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press, 2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh | Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford