Парламент Англіі (англ.: Parliament of England) — заканчадаўчы орган у Каралеўстве Англія, які дзейнічаў з XIII стагоддзя да 1707 года, калі быў заменены на Парламент Вялікабрытаніі.
Гісторыя
Англійскі парламент быў спецыфічным саслоўна-прадстаўнічым органам, не падобным ні на адзін прадстаўнічы інстытут Еўропы. Сваім узнікненнем ён быў абавязаны як наяўным да XIII—XIV стст. палітычным формам ўзаемаадносін саслоўяў Англіі з каралеўскай уладай, так і асаблівасцям сітуацыі ва ўмовах крызісу ўлады другой паловы XIII ст. Немалое значэнне ў гэтым доўгім працэсе адыгралі і традыцыі прыцягнення каралеўскай уладай вышэйшай арыстакратыі да вырашэння дзяржаўных спраў, якія ідуць ад часоў англасаксонскай манархіі.
Гістарычным пачаткам саслоўнага прадстаўніцтва былі сходу васалаў караля, якія з сярэдзіны XII ст. сталі абавязковай часткай дзяржаўнага жыцця. У 1146 г. з удзелам баронаў і біскупаў (як свецкіх і духоўных васалаў кароны) былі зацверджаны Кларэндонскія артыкулы. Згода такога сходу на заканадаўчыя прапановы каралёў надалей стала лічыцца больш чым пажаданым. Скліканы каралём такі сход стаў гуляць і ролю вышэйшай суда — суда пэраў (роўных). У другой палове XII ст. у сходах ўдзельнічалі ўжо не толькі вышэйшыя, але і сярэднія васалы («старэйшыя і малодшыя бароны»). У Вялікай хартыі вольнасцяў была спецыяльна агавораны абавязак кароны склікаць у неабходных выпадках і ў адмысловым парадку «архіепіскапаў, епіскапаў, абатаў, графаў і старэйшых баронаў і, акрамя таго, усіх тых, хто трымае ад нас непасрэдна да вызначанага дня і ў пэўнае месца»[1]. У далейшым, абапіраючыся на Хартыю, саслоўя не толькі неаднаразова патрабавалі ад кароны яе пацверджання, але і павялі палітычную барацьбу за ўплыў гэтага сходу на размеркаванне каралеўскіх пасад.
У другой чвэрці XIII ст. савет магнатаў (духоўных і свецкіх баронаў) стаў абавязковым спадарожнікам каралеўскай улады. У 1236—1258 гг. савет склікаўся па два-тры разы на год для нарад па палітычных пытаннях; нярэдкія былі патрабаванні магнатаў ставіць і здымаць каралеўскіх службовых асоб. Ва ўмовах крызісу і распачатай грамадзянскай вайны ў Англіі (1236—1267 гг.) ўплыў саветаў магнатаў ўзмацніўся. Па Вестмінстэрскім правізіям 1258 г. сход ўстанавіла нават своеасаблівую саслоўную апеку над каралеўскім кіраваннем, стварыўшы выканаўчы савет 15-ці.
Імкненне баронаў паставіць толькі пад свой кантроль каралеўскую ўладу выклікала апазіцыю сярод больш шырокіх колаў рыцарства і гараджан. Палітычным і вайсковым лідарам апазіцыі выступіў выхадзец з французскай арыстакратыі граф Сімон дэ Манфор. Ён стаў ініцыятарам арганізацыі больш шырокага прадстаўніцтва для фарміравання новай палітычнай структуры. Пасля захопу апазіцыяй значнай тэрыторыі і падтрымкі яе Лонданам у чэрвені 1264 г., дэ Манфорам быў скліканы парламент у г. Лондане, куды, акрамя прэлатаў і баронаў, былі запрошаны па 4 прадстаўнікі ад графстваў. Гэта прадстаўніцтва прыняло адмысловы акт — «Форму кіравання», складзеную дэ Манфорам, дзе па-новаму вырашаліся пытанні ўлады караля і прадстаўніцтва. (Эпізадычна рыцараў на дзяржаўныя сходу заклікалі і раней, на працягу першай паловы XIII ст.) У новы скліканы дэ Манфорам парламент — у студзені 1256 г. — былі запрошаны не толькі рыцары ад графстваў, але і прадстаўнікі гарадоў. Гэта стала нараджэннем новай установы, дзе былі прадстаўлены асноўныя саслоўя Англіі.
Канчатковае зацвярджэнне парламента ў дзяржаўна-палітычнага жыцці Англіі заняло доўгі час: 35 — 40 гадоў. Толькі ў 1290-я гг. ён аформіўся як пастаянна дзеючая ўстанова. Тады ж за прадстаўніцтвам замацоўваецца і назва parliamentem. У кіраванне караля Эдуарда I (1272—1307 гг.) склаліся і асноўныя прынцыпы арганізацыі прадстаўніцтва.
Да сярэдзіны XIV ст. склалася падзел парламента на дзве палаты — верхнюю і ніжнюю, палату лордаў і палату абшчын. Гэтыя назвы ўвайшлі ў шырокае ўжыванне пазней, у XVI ст.верхняя палата ўключала прадстаўнікоў свецкай і царкоўнай арыстакратыі, якія ўваходзілі і ў Вялікі каралеўскі савет. Лордам рассылаліся імянныя запрашэння на сесіі за подпісам караля.
Назва ніжняй палаты адбываецца ад слова commons (абшчыны). У XIV ст. яно азначала асаблівую сацыяльную групу, якая ўключае рыцарства і гараджан. Такім чынам, суполкамі стала называцца тая частка вольнага насельніцтва, якая валодала паўнатой правоў, вызначаных дастаткам і добрым імем. Паступова аформілася права кожнага які належаў да гэтай катэгорыі падданых абіраць і быць абраным у ніжнюю палату парламента (сёння мы называем такія правы палітычнымі).
Найважнейшым этапам у станаўленні брытанскага парламентарызму стала Англійская рэвалюцыя 1640—1660 гг. Менавіта яна заклала тыя асновы парламенцкага ладу, якія існуюць у Вялікабрытаніі да гэтага часу. На гэтыя гады прыпадае найбольш жорсткая барацьба парламента за сваё месца ў дзяржаўным кіраванні.
«Славутая рэвалюцыя» 1688 г. і прыход да ўлады Вільгельма III Аранскага (1689—1702 гг.) падвялі рысу пад шматвяковай барацьбой паміж каронай і нацыянальным прадстаўніцтвам. Аднак адбыўся пераварот гістарычна быў завяршэннем агульнага працэсу пераўтварэння англійскай абсалютнай манархіі ў новую канстытуцыйную манархію, пры якой паўнамоцтвы караля былі абмежаваныя прэрагатывамі парламента, інстытутамі палітычнай волі і самастойнай юстыцыі. Новы дзяржаўны лад — канстытуцыйнай парламенцкай манархіі — быў юрыдычна аформлены і замацаваны шэрагам заканадаўчых актаў, прынятых на працягу 1689—1716 гг. Найважнейшамы з гэтых актаў былі Біль аб правах 1689 года[2], які ўсталяваў вяршэнства парламента ў галіне заканадаўчай улады і фінансавай палітыкі, а таксама Акт аб уладкаванні 1701 года[3], які ўсталяваў парадак пасада ў спадчыну і ўтрымліваў далейшыя ўдакладненні прэрагатыў заканадаўчай і выканаўчай улады.
Асабліва важнай рысай гэтага канстытуцыйнага замацавання было тое, што гэтыя заканадаўчыя акты былі выдадзеныя прадстаўнічым органам і ўяўлялі як бы палітычнае пагадненне з каронай (выдадзены манархам у выглядзе самоограничительных умоў, якія фармальна нельга было забараніць адклікаць. Гэта гарантавала юрыдычную трываласць канстытуцыйных актаў, а таксама першапачатковае змена палітыка-юрыдычных пазіцый у бок несумненнага перавагі парламента.
Крыніцы
