Мадэрнавая архітэктура ў Босніі і Герцагавіне

Мадэрнавая архітэктура ў Босніі і Герцагавіне — гэта назва для архітэктурнай і горадабудаўнічай творчасці ў Босніі і Герцагавіне на працягу XX стагоддзя^[1].

Кантэкст

На развіццё новага падыходу да архітэктурнай творчасці ў свеце паўплывалі авангардныя мастацкія рухі і групы (футурызм, кубізм, экспрэсіянізм, пурызм) і прыстасаванне новых індустрыяльных матэрыялаў (чыгун, бетон, шкло).

Найбольшы ўплыў на развіццё мадэрнавай архітэктуры і ўрбанізму аказалі:

• Баўгауз, першая сучасная вышэйшая школа будаўніцтва і мастацкага дызайну, заснаваная ў Веймары ў 1919 годзе,
• Карбюзье, пачынальнік і канцэптуальны стваральнік функцыяналізму каля 1920-х гадоў,
• Міжнародная асацыяцыя архітэктараў CIAM, заснаваная ў 1928 годзе^[2].

У Каралеўстве Югаславія

Душан Сміляніч і Хелен Бальдасар былі аднымі з першых, хто прынёс ідэі мадэрнавай архітэктуры ў Сараева ў гады адразу пасля заканчэння Першай сусветнай вайны. Яны працавалі выкладчыкамі ў Вышэйшай тэхнічнай школе ў Сараеве з 1924 года. Пазней Д. Сміляніч на кароткі час стаў муніцыпальным архітэктарам, а да 1939 г. у яго з’явілася ўласнае архітэктурнае бюро^[3]. Хелен Бальдасар спраектавала будынкі, якія ўяўляюць сабой першыя будынкі мадэрнавай архітэктуры ў Сараева:

• Басейн Бембаша,
• Будынак Таварыства Чырвонага Крыжа  (басн.)^[4],
• Шматпавярховы жылы дом Брацінскай казны і сям’і Рашыдагічаў,

Мухамед і Рэуф Кадзічы  (басн.), быўшы яшчэ маладымі студэнтамі ў Празе, абапіраючыся на дасягненні кубізму і неапластыцызму, імкнуцца стварыць свабодную і чыстую геаметрычную архітэктурную форму^[1]. У іх творчасці дамінавалі ідэі здаровага функцыяналізму, які выступае за сінтэз зместу і формы, асабліва ў культуры жылля.

У межах, навязаных сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі, вакфская  (англ.) ўстанова стала магутным інвестарам, і дзякуючы гэтым архітэктарам будынкі вакфаў звычайна маюць утылітарную і канструктывісцкую канцэпцыю:

• Палац-вакф Хаджы Ідрыз (Д. Сміляніч)
• Будынак-вакф Якуба-пашы (Д. Сміляніч)
• Жылы і гаспадарчы будынак вакфа Чакаджы Сулеймана  (басн.) (Мухамед і Рэуф Кадзічы  (басн.))^[5],
• Жылы і камерцыйны будынак вакфа Ховаджа Кемалудзіна  (басн.) на вуліцы Ферхадзія, на месцы былой школы (Мухамед і Рэуф Кадзічы  (басн.))^[6] На месцы былой мячэці яны спраектавалі жылы і камерцыйны будынак, у межах якога знаходзіцца хмарачос JAT, першы будынак такога роду ў Сараеве.
• Будынак Пенсійнага фонду  (басн.) быў пабудаваны ў 1943 годзе (Мухамед і Рэуф Кадзічы  (басн.))^[7].

Юрай Найдхарт  (басн.) прыехаў у Боснію і Герцагавіну са студыі Лё Карбюзье ў 1939 годзе і разам з тэарэтыкам архітэктуры Душанам Грабрыянам  (басн.) працаваў над сінтэзам універсальнай і хатняй (баснійскай) архітэктуры, заўсёды цвёрда стаяў на пазіцыях мадэрнавай архітэктуры. Ён спраектаваў рабочыя пасёлкі ў раёне Зеніцы  (басн.), Іліяша  (басн.) і рабочым пасёлку Майдан  (басн.) у Варэшы (ажыццяўлён пасля вайны)^[8].

Іншыя аб’екты

• Дом Даміча  (басн.) на вуліцы Радзічава № 10 у Сараеве быў пабудаваны па праекце 1926 года Хелены Бальдасар і Душана Сміляніча^[9].
• Будынак Нацыянальнага банка Босніі і Герцагавіны  (басн.) быў пабудаваны ў 1932 годзе па праекце бялградскага архітэктара Мілана Злокавіча^[10].
• Будынак Дома грамадства Гаджрэт у Сараеве быў пабудаваны ў 1934/35 гг. паводле архітэктурнага рашэння Душана Сміляніча
• Спартыўны цэнтр FIS  (басн.) у Сараеве быў пабудаваны ў адпаведнасці з канцэптуальным праектам заграбскіх архітэктараў Хінка Баўэра і Мар’яна Хаберле, які атрымаў першую ўзнагароду ў 1936 годзе.
• Хмарачос чыгуначнага ашчаднага кааператыва ў Сараеве  (басн.), пабудаваны ў 1938 годзе па праекце Ісідара Райса^[11].
• Будынак сацыяльнага страхавання ў Мостары (архітэктар Драга Іблер, член прагрэсіўнай заграбскай групы «Zemlja», заснаванай у 1929 годзе).
• Палац-вакф Дэфтэрдэра-пашы ў Баня-Луцы (Сцяпан Планіч, член групы «Zemlja»).
• Гарадскі ашчадны банк у Сараеве (Матэ Байлон, атрымаў адукацыю ў Вене, пабудаваў шматлікія школы і жылыя дамы).
• Будынак біржы працы ў Сараеве, (Матэ Байлон).
• Жылы раён Црні Врх  (басн.) у Сараеве^[12].

• 
  Будынак Чырвонага Крыжа ў Сараеве, пабудаваны па праекце Хелены Балдасар
• 
  Будынак на Радзічава 10 у Сараеве
• 
  Будынак Дома грамадства Гаджрэт у Сараеве
• 
  Жылы і гаспадарчы будынак вакфа Ховажа Кемалудзіна па праекце Рэуфы Кадзіча
• 
  Хмарачос на вуліцы Ферхадыя ў Сараеве, праца братоў Кадзічаў
• 
  Сараева - спартыўны цэнтр FIS, Хінко Баўэр і Марыян Хаберле

У СФРЮ

Жылы комплекс на Джыджыкаўцу  (басн.) ў Сараеве 1947 года, спраектаваны братамі Кадзічамі, з’яўляецца першым значным будаўніцтвам пасля Другой сусветнай вайны^[13]. У непасрэднай блізкасці архітэктар Хусрэф Рэджыч, адзін з ключавых носьбітаў развіцця архітэктурнага факультэта ў Сараеве, будуе Дом апалчэння. Крыху пазней прафесар Мухамед Кадзіч унёс значны ўклад, пабудаваўшы шэраг камерцыйных будынкаў. Чыгуначны вакзал у Сараева, праца групы архітэктараў з Чэхаславакіі, быў завершаны ў 1952 г. (архітэктар Б. Стойкаў)^[3].

У той час архітэктура выконвала функцыі ажыццяўлення сацыяльных планаў развіцця, такіх як жыллё, адукацыя, ахова здароўя, прамысловасць, турызм, адміністраванне і г.д. Вялікая колькасць будынкаў патрабавала вялікай колькасці архітэктараў, якія працавалі ў шматлікіх праектных бюро. Творчая і дызайнерская частка працы была ў руках архітэктара. Вялікая колькасць архітэктараў была задзейнічана ў праектаванні гэтых будынкаў, у тым ліку Жыварад Янкавіч  (басн.), Халід Мухасілавіч, Эсад Дайджыч, Уладзімір Добравіч, Мухамед Яшарэвіч, Іван Штраус  (басн.), Багдан Курпіель, Здраўка Лікіч  (басн.), Србіслаў Стаянавіч, Шачыр Омеравіч, Алія Сердарэвіч, Сеад Арнаўтавіч, Мілан Медыч, Ахмед Капіджыч, Кенан Шэховіч, Младэн Гвоздэн, Намік Муфціч, Лідуміл Алікалфіч, Душан Джапо, Асман Маранкіч, Сафет Галішыч і іншыя.

На конкурсе ў 1955 годзе быў прыняты гарадскі план Марындвора Юрая Найдхарта. Яго рашэнні ў спалучэнні ідэй Лё Карбюзье і CIAM з некаторымі элементамі архітэктуры Босніі і Герцагавіны ўяўляюць сабой пераемнасць архітэктуры на шляху да сучасных тэндэнцый. У шасцідзясятых гадах дваццатага стагоддзя З. Кавачэвіч і група архітэктараў рэалізавалі гарадскі план Грбавіцы I — першага вялікага планаванага жылога будаўніцтва ў Сараева ў кантактных зонах. З. Кавачэвіч таксама кіраваў камандай, якая стварала Генеральны горадабудаўнічы план горада Сараева да 1964 года^[3].

Гэта стварыла ўмовы для пашырэння Сараева ўніз па Сараеўскім полі да Іліджы. З пачатку 1960-х гадоў некалькі гаспадарчых, адміністрацыйных, культурных, школьных і жылых будынкаў, напрыклад, будынак Югабанка (1959 г.), Socijalno — сёння будынак PIO (1960), Energoinvest (1962, цяпер UPI), Unioninvest (1963), Гістарычны музей Босніі і Герцагавіны  (басн.) (1966), Комплекс факультэта філасофіі і прыродазнаўчых навук, KSC Скендэрыя  (басн.) (1968), Студэнцкі інтэрнат «Nedžarići» (1971), Будынак радыётэлебачання ў Сараеве (1972), гатэль «Брысталь» (1973), Дзяржаўны (былы ваенны) шпіталь (1976-79 гг), радзільны дом (1977), жылы раён Аліпашына поле (1974-79 па праекце каманды фірмы Vranica), Гандлёвы цэнтр «Гепок» (1978), будынак былога рэспубліканскага выканаўчага савета (урада) і Рэспубліканскай скупшчыны (1974—1982), «Elektroprivreda» (1978).), «Energoinvest» (1982) і пасёлак на Дабрыні.

Найбольшых высілкаў у будаўнічай сферы было дасягнута ў перадалімпійскія гады. У той час былі пабудаваны і рэканструяваны большасць спартыўных і турыстычных аб’ектаў, такіх як другі павільён студэнцкага дома Неджарычы, будынак Oslobođenja, Zetra  (басн.), спартыўная зала Mojmilo, жылы комплекс Ciglane і г.д.^[14]

Пры аднаўленні Баня-Лукі пасля катастрафічнага землятрусу ў 1969 годзе было створана некалькі каштоўных дасягненняў: Мемарыяльная школа як сімвал салідарнасці ў аднаўленні (архітэктар Н. Нешкавіч), спартыўны цэнтр Борык (архітэктар С. Загіровіч), гатэль Босна у Баня-Луцы (А. Джэба і П. Буловіч) і Медыцынскі цэнтр (Б. Курп’ел, Р. Мандзіч, В. Хамсіч і З. Броз), з’яўляюцца вынікамі надзвычай інтэнсіўнай творчасці.

За такі працяглы перыяд і велізарную архітэктурную творчасць адрозненні ў якасці асобных будынкаў былі надзвычай вялікімі, пачынаючы ад вяршынь сусветнай архітэктуры і заканчваючы поўнымі праваламі. З мінулага засталася вельмі зручная забудова з больш-менш удалымі архітэктурнымі рашэннямі і, разам з тым, шмат недагледжаных зялёных насаджэнняў у навасёлках.

Некаторыя будынкі баснійскіх дызайнераў сталі сімваламі сучаснай архітэктуры ў выкарыстанні сучасных матэрыялаў, функцыянальных і гуманных рашэннях прасторы, а таксама ў адносінах да навакольнага асяроддзя і традыцый. Сярод іх:

• Культурна-спартыўны цэнтр Скендэрыя  (басн.) (Жыварад Янковіч  (басн.), Халід Мухасілавіч),
• Гатэль Ружа Мостар (Златка Углен  (басн.)),
• Бізнес-адміністрацыйны будынак Oslobođenja (Ахмет Капідзіч)
• Белая мячэць Шерефудина  (басн.) ў Высока (Златко Углен)
• Музей ВПС у Бялградзе (Іван Штраўс  (басн.)),
• Універсальная зала Gripe з гандлёвым цэнтрам «Koteks» у Спліце (Ж. Янковіч, С. Рожыч),
• Спартыўны цэнтр Ваяводзіны ў Нові-Садзе (Ж. Янкавіч, Б. Буліч),
• Сацыяльна-спартыўны цэнтр Бора і Раміз у Прышціне (Ж. Янковіч, Х. Мухасілавіч).

Архітэктурныя рашэнні для школ і школьных памяшканняў сталі вынікам дзеянняў 1000 школ Босніі і Герцагавіны і архітэктурнага конкурсу пасля добра вывучанай праграмы і зместу кожнага характэрнага тыпу школы. Веды і архітэктурнае праектаванне дайшлі да так званых адкрытых школ. Гэта былі паняцці, якія прыжыліся ў еўрапейскіх краінах таго часу.

Большасць пабудаваных тады будынкаў не толькі выкарыстоўваюцца цяпер, але і складаюць касцяк развіцця краіны. Без гідра- і цеплавых электрастанцый  (басн.), якія часта не ўспрымаюцца як архітэктурныя аб’екты і каштоўная спадчына, сённяшняя краіна не магла б функцыянаваць.

• 
  Спартыўная зала Скендэрыя ў Сараеве, спраектаваная Жыварадам Янковічам  (басн.) і Халідам Мухасілавічам
• 
  Прыклад брутальнай архітэктуры ў Сараевае
• 
  Жылы раён Атока ў Сараеве
• 
  Сараеўскае паселішча Аліпашына поле, пабудаванае на сродкі працоўнай салідарнасці
• 
  Праект будынка Гістарычнага музея ў Сараеве выканалі Барыс Магаш, Эда Шмідыхен і Радаван Горват.
• 
  Белая мячэць у Высока, праца Златкі Углены
• 
  Спартыўная зала Борык у Баня-Луцы
• 
  Гатэль Holiday Inn (жоўты), дызайнер Іван Штраўс  (басн.)

Выстава ў Нью-Ёрку

Падзеі ў архітэктуры сацыялізму за апошнія некалькі гадоў сталі прадметам цікавасці для архітэктараў і архітэктуры Еўропы^[15]. Яны знаходзяць прадуманыя праекты, цэняць іх і адводзяць ім значнае месца ў еўрапейскай архітэктуры^[16].

Адзін з самых паважаных музеяў свету, «Музей сучаснага мастацтва» (Музей сучаснага мастацтва ў Нью-Ёрку), адкрыў 15 ліпеня 2018 г. выставу пад назвай «Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948—1980» (Да бетоннай утопіі: архітэктура ў Югаславіі, 1948—1980). Гэта першая прэзентацыя выключных работ вядучых архітэктараў сацыялістычнай Югаславіі амерыканскай і міжнароднай публіцы і найбольш поўная рэтраспектыва ўсіх значных чарцяжоў, планаў, фатаграфій, праектаў, відэа і іншых артэфактаў, якія кажуць пра значныя творы мадэрнісцкай архітэктуры^[17]. Экспазіцыя ўключае ў сабе працы самых вядомых югаслаўскіх архітэктараў, у тым ліку Багдана Багдановіча  (басн.), Святланы Каны Радзевіч  (басн.), Эдварда Раўнікара, Венцэслава Рыхтэра і Міліцы Штэрыч.

Архітэктура Босніі і Герцагавіны  (басн.) прадстаўлена працамі Юрая Найдхарта  (басн.), асабліва яго арыгінальнай працай «Архітэктура Босніі і шлях да сучаснасці». Выстава паказала пошукі Найдхарта протамадэрнавасці, схаванай у традыцыйнай баснійскай архітэктуры. Яго складаныя дыяграмы і пяшчотныя краявіды Мостара і маленькіх баснійскіх вёсак ледзь захаваліся — іх выратавала дачка Нейдхардта Соня, якая вынесла іх з дому ў абложаным Сараеве, перш чым варожы агонь знішчыў усё, што засталося. Таксама былі паказаны работы Златка Углены  (басн.), галоўным праектам якой стала Белая мячэць у Высока  (басн.). Некалькі будынкаў Івана Штраўса  (басн.) былі вылучаны асаблівым чынам, каб падкрэсліць іх канструктыўныя навацыі^[18].

Зноскі

1. Emir Kadić - Arhitekt Reuf Kadić i počeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini (басн.)(недаступная спасылка). Sarajevo, 2010. Архівавана з першакрыніцы 3. 5. 2019. Праверана 9. 2. 2017.
2. Hrvatska enciklopedija
3. ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992 (нявызн.).
4. Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu (нявызн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2024. Праверана 13. 9. 2016.
5. Stambeno - poslovni objekat Vakufa Čokadži Sulejmana (нявызн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalnih spomenika BiH. Архівавана з першакрыніцы 30 чэрвеня 2020. Праверана 22 сакавіка 2023.
6. Stambeno poslovni objekat Vakufa Hovadža Kemaludina (Mekteb) (басн.)(недаступная спасылка). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Праверана 9. 2. 2017.(недаступная спасылка)
7. Zgrad Penzionog fonda u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
8. Radničko naselje Majdan (басн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
9. Kuća Damić u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка). kons.gov.ba. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
10. Zgrada Narodne banke u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
11. Neboder Željezničarsko-štedne zadruge u Sarajevu (нявызн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2018.(недаступная спасылка)
12. Stambeno naselje Crni Vrh (нявызн.)(недаступная спасылка). kons.gov.ba. Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2020. Праверана 13. 9. 2016.
13. Stambeni kompleks na Džidžikovcu (нявызн.)(недаступная спасылка). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
14. Sarajevo kroz historiju (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 9. 4. 2019.
15. Arhitektura koja je mijenjala i drštvo
16. Jugoslovenska arhitektura u MoMA (нявызн.). SEEcult - Abeceda nezavisne kulture.
17. Brutalni i moderni beton Jugoslavije (нявызн.)(недаступная спасылка). ada – architekture dialogue art. Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2019. Праверана 22 сакавіка 2023.
18. Mejrema Zetrić: Jugoslovenska arhitektura u MoMA, New York (нявызн.)(недаступная спасылка). ASOCIJACIJA ARHITEKATA U BOSNI I HERCEGOVINI.

Літаратура

• Nedžad Kurto — Sarajevo 1492—1992, Oko, Sarajevo.
• Milošević, Predrag (1997). Arhitektura u kraljevini Jugoslaviji (Sarajevo 1918 -1941). Srpsko kulturno i prosvjetno društvo "Prosvjeta".
• Štraus, Ivan (1977). Nova bosanskohercegovačka arhitektura. Sarajevo : Svjetlost.

Спасылкі

• Сараеўскія сшыткі — Сёння ў архітэктуры няма празорцаў
• Сыход Івана Штрауса (і захаванне ўпартай праблемы цэнтра і перыферыі) AA АСАЦЫЯЦЫЯ АРХІТЭКТАЎ У БОСНІІ І ГЕРЦАГАВІНЕ
• Амір Пашыч: Архітэктура Босніі і Герцагавіны УВОДЗІНЫ