Літоўская міфалогія

Старажытны храм у Прусіі

Літоўская міфалогія — сукупнасць міфалагічных уяўленняў літоўцаў, якія адбіліся ў паданнях, легендах, рознага роду твораў фальклору.

Нягледзячы на багацце крыніц у форме гістарычных сведчанняў пра старажытнае літоўскае богашанаванне, этнаграфічных дадзеных і народна-паэтычных матываў, што захоўваюць дахрысціянскія гледжанні і вераванні, літоўская міфалогія да нядаўняга часу яшчэ мала была распрацавана.

Даследаванні

Некаторыя гісторыкі літоўскага побыту і народа знайшлі ў літоўскай міфалогіі сляды «веры індыйскай, ірана-персідскай, кельта-гальскай, грэка-рымскай і скандынаўскай» (L. Rogalski). M. В. Каяловіч адкрыў у ёй сляды старажытнасці і адасобленасці. Яна, па яго думцы, сумяшчае ў сабе найвысокія адцягненыя паняткі найстаражытных рэлігій і выпрацаваную, скончаную форму грэка-рымскага паганства.

Філалагічны паход супраць багоў літоўскай міфалогіі, створаных Нарбутам, Крашэўскім, Стрыйкоўскім, Ласіцкім, меў разбуральныя наступствы. Мікуцкі, Акелевіч, Мяржынскі, Карловіч давялі, што як Ласіцкі, гэтак і Нарбут не ведалі літоўскай мовы, а апошні, звыш таго, захапляўся, паэтызаваў. Яшчэ Кіркор, аднак, выкладаў літоўскую міфалогію па старым шаблоне, асабліва калі дакранаецца загадкавых бронзавых і каменных стодаў, што захоўваюцца ў Віленскім музеі старажытнасцяў). Шмат фантастычнага і ў кнізе І. Фекенштэдта «D. Mythen, Sagen u. Legenden der Zamaiten» (1883), як гэта ясна паказаў Карлавіч у артыкуле «La Mythologie lithuanienne et Mr. Veckenstedt» («Mélusine»).

У працах Г. Узенера («Götternamen», Бон, 1894) і Сольмсена («Litauische und lettische Götternamen») фігуруюць такія багі і багіні як Bezleja, багіня вечаровай цемры (чытай — bežleja, цямнее), ці Apidome — бог змены жылля (чытай — apideme, па-жмудску месца паміж хатамі ці агароджа, абгароджанае месца для жывёлы).

Кароткія весткі старых пісьменнікаў — Тацыта, Вульфстана і іншых — да канца XIII стагоддзя адрозніваюцца большай праўдападобнасцю, чым выпрацаваныя сістэмы пратэстантаў і контррэфарматараў-езуітаў у XVI і XVII стагоддзях. Вельмі верагодна, што на Літве ў латышоў і ў Прусіі кожная вобласць мела свайго асобнага бога, які толькі ў ёй лічыўся самым найвысокім, але ў дачыненні да цэлага народа параўнальна з плямённымі багамі з'яўляўся падначаленым бажаством. Па сведчанні Гераніма Пражскага, які прапаведваў у Літве напачатку XV стагоддзя, прадметы абажання ў розных месцах былі розныя. У адной мясцовасці пачыталі змеяў, у іншай — агонь, у трэцяй — сонца ці жалезны молат рэдкай велічыні. На пытанне, звернутае да жрацоў, у чым сэнс шанавання молата, яны адказалі, што аднойчы цягам некалькіх месяцаў не было бачна сонца, якое нейкі магутны цар захапіў і трымаў пад замком ва ўмацаванай вежы. Тады знакі Задыяка велізарным молатам пабілі вежу і, вызваліўшы сонца, вярнулі яго людзям. Прылада, з дапамогай якой людзі зноў атрымалі святло, стала прадметам шанавання.

Адзін са шляхоў да тлумачэння асноў літоўскай міфалогіі паказаны яшчэ ў 1841 годзе Прэйсам («Журнал министерства народного просвещения», ч. 26): не захапляючыся старонным паглядам, трэба выказаць сістэму літоўскай рэлігіі на падставе крытыкі гісторыка-побытавых сведчанняў. Гэты метад пакладзены ў аснову даследавання прафесара Л. Мяржынскага «Mythologiae Lithuanicae Monumenta». У 1 выпуску (1892) сабраны ўсе сведчанні пра літоўскае богашанаванне ад Тацыта да хронікі Альбрэхта фон Бардэвіка (1298—1301). У 2-м выпуску (1896) разгледжаны сведчанні пісьменнікаў XIV і XV стагоддзяў, асабліва Пятра Дуісбурга, запіскі крыжакоў і інш. З вывучэння Мяржынскім лацінскіх сведчанняў высвятляецца, між іншым, што словы idola, simulacra, templa ужываюцца зусім не ў сэнсе драўляных, каменных, бронзавых ці жалезных выяў багоў і іх святыняў, а толькі ў пераносным значэнні шанавання сіл прыроды, нябесных свяціл і духаў продкаў. Месцам шанавання служыла прырода: лес, іржышча, сенажаць ці ж хата, хатні агмень, часткі хаты і сядзібы, у якіх адбываліся і адбываюцца па цяперашні час аграрныя абрады сельскагаспадарчага характару пры першым выгане жывёлы, сканчэнні жніва, малацьбе, апрацоўцы ільну і да т. п. Што на Літве яшчэ ў XVII стагоддзі людзі нібы мелі прамыя дачыненні да д'ябла, лёталі, як раганы-лятавіцы, на гару Шатрыю (зборня кожных дэманаў на Жмудзі ў Іванаву ноч) — бачна з судовых актаў Паўночна-Заходняга края, абвешчаных Віленскай археаграфічнай камісіяй («Складанка», тым III, «Акты», т. 6 і 10).

Літоўскае богашанаванне

Можна вылучыць наступныя галоўныя рысы літоўскага богашанавання:

• Літоўцы пачыталі, як славяне і індусы, Пяркуна, прытым характарыстычнай міфічнай формулай з'яўляецца выраз: Пяркун ганяе ці забівае вельнаса ці велінува (чорта). Вельнас — блізкі сваяк велей, душ памерлых продкаў. Сцэна пераследу гэтага чорта, які з'яўляецца ў выяве чорнага ката, сабакі, казла, чалавека з кажухом навыварат і застрэліваемага з дапамогай цудоўнай кулі (срэбнага гузіка), адбываецца неадменна паблізу дуба ці іншага якога дуплаватага дрэва. Пяркунапачытанне цесна злучана з шанаваннем старадаўніх дубоў — у родзе «Баубліса», услаўленага паэтам Дыянізам Пашкевічам, — у якіх прыносіліся ахвяры фарбаванымі ніткамі, яйкамі, сырам і іншымі прадуктамі. Пад уплывам хрысціянскіх легендаў Пяркун прымае апасля ролю каральнага і які мілуе бога (гл. «Zur lit. Dialektkunde», стар. 7).
  
• Значная частка старажытнай літоўскай песеннай літаратуры складаецца з так званых раудас — жалобных ці развітальных песень у родзе велікарускіх галашэнняў ці карсіканскіх voceri. У гэтых галашэннях згадваецца слова Vele як назва душы памерлага справядлівага чалавека. Да бацькоў памерлага, над якім прычытваюць, звяртаюцца з просьбай адчыніць яму браму і дзверы велей, узяць за белы ручанькі і правесці на лаву велей. Малады нябожчык завецца зяцем велей, маладая нябожчыца — нявестай велей, памерлы нябожчык — госцем велей (Veliu svetelis). У адным галашэнні плакальніца просіць раней памерлых сваякоў памкнуцца на магільным узгорку, каб, сустрэўшы новапрыбылага, пасадзіць яго на лаву велей. Белы хлеб даюць нябожчыку ў труну для маткі велей ці ва ўзнагароду веленішам, маленькім велям, якія адчыняюць браму. Нябачныя апекуны — продкі з магільнага свету — робяцца апекунамі хатняга агменю і агню; адсюль узнікае моцна развітае ў літоўцаў агняхвальства.
  
• Ушанаванне зямлі, якой ахвяравалі чорнае парася, выказвалася ў куксе жэміны, так званым жэмінеляўць, напачатку земляробскага года, падчас вывазу гною і пры пачатку арання. Культ маці зямлі пераабразаваўся з развіццём хлебаробства ў культ поля. Свята сканчэння жніва ржы (пабейктуве) быў злучаны з шанаваннем жніўнага ці расліннага дэмана ў выглядзе апошняга астатняга снапа.
• Культ дамавікоў і агню, што завецца szventa Gabija, ażpelenie (гл. Залціс).
  
• Душы памерлых людзей з'яўляюцца ў млечным шляху (па-літ. — шляхі птушак, paukszcziu kelias), падобна на тое, як у латышоў паўночнае ззянне — бітва загінулых ваяроў-продкаў. Сонца мае мянушку маці: Сонцавымі дочкамі завуцца зоркі.
  
• Шанаванне лесу і дрэў у святых гаях, у якіх насыпаліся магільныя ўзгоркі над рэшткамі спаленых костак продкаў, злучана з культам багіні Медэйны і зайчынага бога рускага летапісу.
• Культ дэйв ці лайм злучаны з так званымі камянямі багінь (феяў, парк, парадзіх), якія лічыліся багінямі ўрадлівасці і хатняга шчасця, апякункамі жыта і жывёлы.
• Па водгуках сярэднявечных прапаведнікаў і місіянераў, у літоўцаў строга выконваўся звычай памінальных абедаў у гонар памерлых продкаў у восеньскі час, у кастрычніку месяцы, прысвечаным памяці нябожчыкаў. Літоўскія багі — гэта багі народа, што глыбока шануе душы сваіх продкаў, які жыве на нізкай ступені земляробскай культуры, у пушчах, каля шырока якія разліваюцца рэк, і адрознага памяркоўнасцю да чужых веравызнанняў. Жрацы заклікаліся для тлумачэння сноў, для варажбы, але галоўныя святадзействы здзяйсняў, напэўна, домовладыка, а ў справах дзяржаўных — народ і князі.
  

Гл. таксама

• Спіс літоўскіх багоў
• Жніч
• Рамува

Літаратура

• Вольтер Э. А. Литовская мифология // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  
• Балто-славянские исследования (1972–2014) // Институт славяноведения РАН
  
• Цветок папоротника: Литовские мифологические сказания = Laumių dovanos: Lietuvių mitologinės sakmės, 1979 / Сост. и авт. предисл. Н. Велюс, перевод с литов. Е. А. Соловьёвой; Ил. Р. Велювене. — Вильнюс: Вага, 1989. — 374 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-415-00419-X.
  
• Studia Mythologica Slavica // Словенская академия наук и искусств
  

Зноскі

• Лазарева Е. О. Основные хтонические мифологические персонажи в балтийской и русской традициях. Дипломная работа СПбГУ, 2009