Кітайская літаратура

Кітайская літаратура з’яўляецца адной з найбольш старажытных класічных літаратур свету, яе гісторыя налічвае каля трох тысяч гадоў. З’яўленне кітайскай літаратуры звязваюць з развіццём пісьменства, у прыватнасці з першымі запісамі на касцях жывёл і чарапахавых панцырах, якія датуюцца XVIII стагоддзем да н.э., цзягувэнь, вынаходствам паперы ў II стагоддзі да н.э., развіццём каліграфіі і ксілаграфіі ў IX стагоддзі.

Дакласічныя тэксты

Нягледзячы на тое, што надпісы цзягувэнь існавалі яшчэ пры дынастыі Шан (1600—1027 гады да н.э.), пачаткам пісьмовай і паэтычнай традыцыі Кітая лічыцца дынастыя Чжоу (1045 год да н.э.). Падчас Чжоу быў створаны значны корпус філасофскіх тэкстаў, гістарычных твораў і паэтычных зборнікаў. Самыя раннія тэксты кітайскія тэксты паходзяць з вуснай традыцыі: абрадавыя і народныя песні (Шы Цзін), гаданне і прадказанне будучыні (Кніга Перамен), астраномія.

Класічныя тэксты

Да нашага часу дайшло мноства экзэмпляраў ранняй кітайскай літаратуры, большасць належыць пісьменнікам Ста школ  (руск.) мыслення, якая існавала пад канец усходняй дынастыі Чжоу (770—256 да н.э.). Да найбольш важных з іх адносяцца класіка канфуцыянства, даасізм, маізм  (руск.), легізм  (руск.), а таксама творы ваеннай навукі і гісторыі Кітая. Большая частка літаратуры таго часу з’яўляецца філасофскай; мастацкая літаратура сустракаецца мала.

Канфуцыянскія творы мелі ключавое значэнне для кітайскай культуры і гісторыі: 12 стагоддзяў нашай эры набор твораў, вядомых як «Чатыры кнігі і пяць Канонаў» (кіт. 四書五經, піньінь Sì shū wǔjīng), быў абраны як аснова для правядзення імперскага экзамену, які неабходны для любой дзяржаўнай пасады. Такім чынам гэтыя дзевяць кніг сталі цэнтрам адукацыйнай сістэмы.

Чатырохкніжжа складаецца з наступных твораў:

1. Лунь юй  (руск.), «Аналекты Канфуцыя», галоўная кніга канфуцыянства, якую склалі вучні Канфуцыя;
2. Мэнцзы  (руск.), калекцыя разважанняў аб палітыцы ў форме дыялогаў;
3. Чжун юн  (руск.), «Вучэнне аб пасярэднім і нязменным Пуці», навучанне аб канфуцыянскіх дабрачыннасцях;
4. Да сюэ  (руск.), «Вялікая навука», разважанні наконт адукацыі, самаадукацыі і Дао.

Пяць канонаў уключаюць:

1. І Цзін  (руск.), іншая назва Кніга Перамен, настаўленне для варажбы і прадказання будучыні;
2. Шы Цзін, іншая назва Кніга Песень, зборнік вершаў, народных спеваў, гімнаў для фестываляў і прыдворных цырымоній;
3. Лі Цзі  (руск.), разважанні аб ідэальным грамадскім строі;
4. Шу Цзін, Кніга дакументаў, зборнік урадавых дакументаў;
5. Чуньцю  (руск.), «Аналы вясны і восені», хронікі старажытнакітайскага царства Лу з 722 па 479 г. да н.э.

Акрамя канфуцыянскіх твораў да класічнага перыяду адносіцца іншыя вядомыя працы.

Класікай дааізму тых часоў лічацца Даа Дэ Цзін, Чжуан-цзы і Ле-цзы.

Сярод ваеннай літаратуры вядома «Мастацтва вайны» генерала Сунь Цзы з разборам кожнага з аспектаў вайны і дэталёвымі парадамі.

Раннія гістарычныя тэксты, слоўнікі і энцыклапедыі

Пасля 841 г. да н.э., з пачаткам рэгенцтва Гунхэ прыдворныя і гарадскія чыноўнікі вялі паслядоўныя і дакладныя судовыя запісы. Самай ранняй вядомай хронікай Кітая было Цзо Чжуань, складзенае не пазней за 389 г. да н.э.

Прыкладам хронік з’яўляюцца Бамбукавыя Хронікі, якія былі знойдзены ў 281 г. н.э. у магіле імператара царства Вэй, які быў пахаваны ў 296 г. да н.э.

Яшчэ адным раннім тэкстам стала кніга палітычнай стратэгіі Чжаньго Цэ, складзеная паміж III і I стагоддзямі да н.э., з частковай колькасцю тэксту, знойдзенай на месцы магіл II стагоддзя да н.э. у археалагічных раскопках Мавандуі.

Самы старажытны слоўнік Эр’я захаваўся з III стагоддзя да н. э., аўтар не вядомы. Сярод іншых ранніх слоўнікаў вылучаюць:

• Слоўнік дыялектаў «Фан’янь», аўтар Ян Сюн (53 г. да н.э. — 18 г. н.э.)
• «Шовэнь Цзэцзы», аўтар Сюй Шэнь (58 — 147 гг. н.э.)

Сучасная кітайская літаратура

Гісторыя сучаснай кітайскай літаратуры пачынаецца ў ХХ стагоддзі. Змена манархічнай формы кіравання на рэспубліканскі лад абумовіла пераход ад мадэлей класічнай літаратуры да «новага стылю», дзе аддавалася перавага даступнасці тэкстаў для вялікай колькасці чытачоў і выкарыстанні гутарковай мовы байхуа. Маніфестам гэтага перыяду стаў артыкул Ху Шы (1891—1962) «Нарысы аб рэформе літаратуры» у часопісе «Новая Моладзь» у 1917 годзе. Ху Шы прыняў актыўны ўдзел у «Руху чацвёртага мая», прадстаўнікі якога, акрамя вылучэння палітычных патрабаванняў, выступалі за мадэрнізацыю кітайскай літаратуры і адмову ад мадэлей традыцыйнай канфуцыянскай культуры.

Вядомыя пісьменнікі таго часу:

• Ай Цін
• Сюй Чжымо
• Вэнь Ідо
• Лао Шэ
• Лу Сінь
• Маа Дунь
• Мо Янь
• Лінь Юйтан

Літаратура

• Chaves, Jonathan, ed. (1986). The Columbia Book of Later Chinese Poetry: Yüan, Ming, and Ch’ing Dynasties (1279—1911). New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-06149-8
• deBary, Wm. Theodore (2000). Sources of Chinese Tradition: From 1600 through the Twentieth Century Vol II. New York: Columbia University Press. ISBN 0231-11271-8.
• Lévy, André (2000). Chinese Literature, Ancient and Classical. Bloomington: Indiana University Press. Translated by William H. Nienhauser. xi, 168p. ISBN 0253336562.
• Трус М. Галасы з Паднябеснай [Першыя пераклады на беларускую мову кітайскай літаратурнай класікі] // Літаратура і мастацтва. ‒ 06.09.2024. – № 34 (5295). – С. 15.
• Трус, М. Першае беларускае знаёмства з кітайскай літаратурай: перакладчыцкі, архіўна-выдавецкі дыскурсы // Роднае слова. ‒ 2024. ‒ № 9. ‒ С. 36–40.