Герцагства Неапаль — фактычна незалежная дзяржава ў Паўднёвай Італіі ў VII — XII стст., фармальны васалВізантыйскай імперыі. На працягу пяці стагоддзяў свайго існавання прымаў актыўны ўдзел у палітычнай барацьбе ў Італіі.
Неапаль у VI—VII стагоддзях
Італія ў 572—573 годзе
Візантыйскія імператары пасля падзення Заходняй Рымскай імперыі не перасталі разглядаць яе землі як частку сваёй, таксама Рымскай, імперыі. Пры імператары Юстыніяне I (527—565), нарэшце, склаліся спрыяльныя ўмовы для падпарадкавання Канстанцінопалю незалежных варварскіх каралеўстваў. У выніку дваццацігадовых візантыйска-гоцкіх войнаў Візантыйская імперыя ліквідавала Каралеўства остготаў і ўсталявала свой поўны кантроль над Італіяй. Аднак прайшло трынаццаць гадоў, і ў 568—572 годзе, пасля смерці імператара Юстыніяна I, лангабарды заваявалі ўсю Паўночную і большую частку астатняй Італіі і стварылі тут уласнае Лангабардскае каралеўства.
Тым часам Неапаль быў значным горадам з насельніцтвам 30-35 тысяч чалавек, і ён здолеў застацца не заваяваным лангабардамі.
Для эфектыўнай барацьбы з новымі праціўнікамі землі Цэнтральнай і Паўднёвай Італіі, якія заставаліся пад кантролем Візантыі, былі аб'яднаны ў так званы Равенскі экзархат, кіраўнік якога карыстаўся амаль імператарскай уладай.
У 615 годзе Неапаль паўстаў супраць экзарха. Пасля прыгнечання паўстання экзарх Элеўферый заснаваў у Неапалі ў 638 годзе новую адміністрацыйную адзінку — герцагства на чале з дукам (грэчаскі тытул «дука» эквівалентны заходняму «герцаг»). Неапалітанскі дука прызначаўся на сваю пасаду экзархам і падпарадкоўваўся візантыйскаму стратыгу Сіцыліі. Заснаванае такім чынам герцагства ахоплівала тэрыторыю, прыкладна адпаведную сучаснай правінцыі Неапаль, і складалася з, апроч уласна гарады, наваколлі Везувія, паўвостраў Сарэнта, Джуліяна, Аверсу, Афраголу, Нолу, а таксама астравы Іск'я і Прачыда.
У 661 годзе імператар Канстант II, адзіны з візантыйскіх імператараў які перасяліўся ў Італію, дараваў Неапалю права самакіравання. Неапалітанскі герцаг Васіль, які атрымаў тытулы патрыцыя і консула, валодаў значнай уладай, а пад кантроль герцагства перайшлі Гаэта і Амальфі. У гэту эпоху Неапалітанскае герцагства працягвала заставацца грэчаскім па насельніцтве і мове, а на мясцовых манетах чаканіліся профілі імператараў і грэчаскія надпісы.
Неапаль пад сюзерэнітэтам Папы
У VIII стагоддзі Неапаль паступова выходзіць з пад кантролю Візантыі і прымае заступніцтва Рымскіх Пап. Прызначаны Візантыяй герцаг Іаан I (711—719) у сваёй барацьбе супраць лангабардаў не дачакаўся дапамогі ад імператара, але затое атрымаў падтрымку з Рыма. Пачатак іканаборскай смуты ў Візантыі прывёў да разрыву Пап з Візантыяй, і прыклад з пантыфікаў узялі і неапалітанскія герцагі. У 763 годзе герцаг Стэфан II прызнаў сюзерэнітэт Пап над Неапалем. Кіраванне Стэфана II азначала для Неапаля паварот ад іканаборскай Візантыі да папскага Рыма.
Герцагства Неапаль у 9 ст.
Напачатку IX стагоддзя лацінская мова выцясняе грэчаскую з афіцыйных дакументаў, неапалітанскія манеты пачынаюць чаканіцца з лацінскімі надпісамі, а месца імператара на манетах займае Святы Януарый — заступнік горада. Дакументы па-ранейшаму датаваліся гадамі кіравання візантыйскіх імператараў, але фактычна візантыйцы не мелі ніякага кантролю над герцагствам. Так, у 812 годзе імператар заклікаў сваіх італьянскіх васалаў падтрымаць візантыйскі флот на Сіцыліі ў барацьбе супраць арабскіх піратаў, але неапалітанскі герцаг Анфім праігнараваў імператарскі загад. У той жа час гарады Гаэта і Амальфі, якія ўваходзілі ў склад герцагства, накіравалі свой флот на Сіцылію. Такім чынам, неапалітанцы прадэманстравалі сваю незалежнасць ад Канстанцінопаля, а іх васалы, насупраць, выканалі свой абавязак перад імператарам.
У VIII-IX стст. тытул герцага не быў спадчынным. У 818 годзе стратыг Сіцыліі прызначыў герцагам Неапаля Феактыста, не дачакаўшыся згоды імператара. Канстанцінопаль не прызнаў гэта прызначэнне і накіраваў у Неапаль свайго герцага — Феадора II. У 821 годзе апошні, у сваю чаргу, быў выгнаны з Неапаля, а пасада перайшла да выбранага мясцовым насельніцтвам Стэфана III.
Адукацыя і развіццё спадчыннага герцагства
Герцагства Неапаль і яго суседзі ў 1000 годзе
У 840 годзе на неапалітанскі прастол ўзыйшоў герцаг Сергій I, не чакаючы зацвярджэння ў Канстанцінопалі. У 850 годзе Сергій I прызначыў свайго сына суправіцелем, паклаўшы пачатак перадачы ўлады ў герцагстве па спадчыне. На працягу IX стагоддзя Неапаль стаў моцнай рэгіянальнай дзяржавай, якая ўдзельнічала ў шматлікіх мясцовых канфліктах. У адрозненне ад гандлёвых цэнтраў Гаэты і Амальфі, якія дамагліся фактычнай незалежнасці ад герцагаў, Неапаль валодаў значным ваенным флотам, які прыняў удзел у бітве пры Осціі супраць сарацынаў у 849 годзе. У пэўныя моманты Неапаль аб'ядноўваў свае сілы з мусульманамі супраць моцных лангабардскіх суседзяў — княстваў Беневента і Капуі. Доўгае супрацьстаянне з апошнімі ў выніку прывяло да памяншэння тэрыторыі герцагства.
Росквіт Неапалітанскага герцагства даводзіцца на кіраванне герцага-біскупа Афанасія і яго найбліжэйшых пераемнікаў (двое з іх, Рыгор IV і Іаан II, прынялі ўдзел у 915 годзе ў бітве пры Гарыльяна). Затым герцагства паступова прыходзіць у заняпад, а на кароткі час (1028—1029) скараецца свайму суседу Пандульфу IV, князю Капуі, празванаму «Воўк з Абруца».
Страта незалежнасці
У барацьбе супраць Капуі герцаг Сергій IV заклікаў на дапамогу нарманаў і першым з паўднёваітальнскіх кіраўнікоў дараваў ім лен — графства Аверсу (1030). Для ўмацавання сваіх сувязяў з новым графам Аверсы Райнульфам Дрэнга Сергій IV аддаў яму ў жонкі сваю сястру. Пасля яе смерці (1034) Райнульф перайшоў на бок князя Капуі, а расчараваны Сергій IV пакінуў уладу і сышоў у манастыр. Сын Сергія IV Іаан V уступіў у саюз з князем СалернаГвемарам IV і здолеў захаваць незалежнасць Неапаля.
У выніку ўмелага лавіравання неапалітанскія герцагі даўжэй за ўсіх сваіх суседзяў захоўвалі сваю незалежнасць ад нарманаў. Толькі ў 1137 годзе Сергій VII прызнаў сваім сюзерэнамРажэра II і ў якасці яго васала прыняў удзел у бітве пры Рыньяна супраць Райнульфа Аліфанскага, у якой і загінуў 30 кастрычніка1137 года. Пасля гібелі герцага ў Неапалі было ўсталявана рэспубліканскае кіраванне, але ўжо ў 1139 годзе неапалітанцы прызналі ўладу Ражэра II. Тытул герцага Неапаля Ражэр II дараваў свайму сыну Альфонса, але апошні кіраваў Неапалем толькі як каралеўскі васал. Пасля смерці Альфонса ў 1144 годзе Неапаль канчаткова перайшоў пад прамое кіраванне кароны.
