Арэвардзі (рэлігійны рух)

Арэвардзі (арм.: Արևորդի, літар. «сыны Сонца») — армянскі рэлігійны рух, пашыраны ў XI-XII стагоддзях у Арменіі і Месапатаміі, нягледзячы на тое, што згадванні пра іх і іх асобныя абшчыны сустракаюцца і ў пазнейшы час.

Думкі адносна прыладдзе руху

Гісторык Мікаэл Чамчан лічыць Арэвардзі паганцамі, якія жылі яшчэ падчас Рыгора Асветніка ў асобных памежных паселішчах Арменіі, дзе жыло змяшанае насельніцтва — армяне і іншыя народы. Ерэтыкоў, якіх, паводле дадзеных Маўсеса Харэнацы, пераследаваў Месроп Маштоц у V стагоддзі, Чамчан прымае за Арэвардзі і лічыць іх не армянамі, а выхадцамі з іншых народаў, да якіх далучыліся некаторыя з армян^[1].

Яшчэ адзін гісторык Б. Саргсян лічыць, Арэвардзі па паходжанні злучаны з маніхэямі і сустракаліся ў Арменіі значна раней, чым пра іх згадваюць аўтары XI і наступных стагоддзяў^[2]. Такой жа думкі прытрымліваецца англійскі арменавед Ф. Конібер (en)^[3].

Біскуп Карапет Тэр-Мкртчан піша пра тое, што Арэвардзі нічога агульнага з паўлікіянамі і тандракітамі не маюць, але, магчыма, часамі мелі зносіны з імі і выпрабоўвалі іх уплыў, але які менавіта — невядома. Ён лічыць Арэвардзі армянамі-паганцамі, якія трапілі пад уплыў вавілонскай рэлігіі. Да паведамлення Тамаша Мецапецы пра тое, што Арэвардзі пасля разгрому Тамерланам зноў памножыліся ў Медыне і Амідзе, Тэр-Мкртчан падыходзіць з сумневам, мяркуючы, што названы аўтар пад Арэвардзі мог мець на ўвазе не Арэвардзі Нерсеса Прасвяднага, а сучасных курдаў-язідаў^[4].

Гевонд Алішан лічыць Арэвардзі санцахвальнікамі невядомага паходжання, якія выпрабоўвалі ўплыў паўлікіянаў і тандракітаў і існавалі аж да XIX стагоддзя ўлучна^[5].

Нарэшце, на думку буйнага гісторыка Магакіі Арманяна Арэвардзі, падобна тандракітам, насамрэч з'яўляюцца армянскімі ерэтыкамі, а глыбокая пашана сонцу, Сатане і таполі набліжае іх да сучасных курдаў-язідаў^[6].

Зноскі

1. М. Чамчян, История Армении, т. 1, Венеция, 1784, стр. 398, 766; т. III стр. 86—87 (на др.-арм. яз.).
2. Б. Саргсян, Исследование о ереси манихео-павликианских тондракитов, Венеция, 1893, стр. 31—32 (на арм. яз.).
3. F. Conybeare, The Key of Truth. A Manual of the Paulician Church in Armenia, Oxford, 1898, р. СХХХII.
4. K. Ter-Mkrttschian, Die Paulikianer im Byzantinischen Kaiserreiche und verwandte ketzerische Erscheinungen in Armenien, Leipzig, 1893, S. 101—103.
5. Л. Алишан, «Древние верования армян», стр. 100—104.
6. М. Орманян, Азгапатум (История армянской церкви), т. 1, Константинополь, 1912, стлб. 1425—1426 (на арм. яз.).