Дыяграма MDA США, якая паказвае, што шляхі расійскіх МБР і амерыканскіх перахопнікаў СРА не перасякаюцца.
Амерыканская сістэма супрацьракетнай абароны ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе (англ.: The US missile defense complex in Central and Eastern Europe), таксама вядома як European Interceptor Site (EIS) — першапачатковая канфігурацыя амерыканскай сістэмы СРА ў Еўропе. Меркавалася, што яна будзе разгорнута на тэрыторыі Чэхіі (амерыканская РЛС навядзення і распазнання) і Польшчы (дзесяць стратэгічных ракет-перахопнікаў шахтнага базіравання).
З прыходам да ўлады прэзідэнта Барака Абамы ЗША прыступілі да карэкціроўкі сваіх планаў СРА з мэтай стварэння больш мабільнай і гнуткай сістэмы. У 2009 годзе планы па стварэнні сістэмы СРА ў Еўропе былі перагледжаны (гл. артыкул Сістэма супрацьракетнай абароны НАТА).
Гісторыя
У 1999 годзе прэзідэнт ЗШАБіл Клінтан падпісаў законапраект аб стварэнні Нацыянальнай СРА. Неабходнасць распрацоўкі НСРА, па заяве Клінтана, была звязана з «узмацненнем пагрозы магчымага стварэння і размяшчэння краінамі-ізгоямі ракет вялікай далёкасці, здольных несці зброю масавага паражэння, супраць ЗША і іх саюзнікаў»[1][2].
У 2001 годзе прэзідэнт Джордж Буш-малодшы абвясціў, што сістэма НСРА будзе абараняць тэрыторыю не толькі ЗША, але і іх саюзнікаў і дружалюбных краін, што, магчыма, запатрабуе размяшчэння на іх тэрыторыі элементаў гэтай фактычна глабальнай сістэмы[2].
Пачынаючы з 2002 года ЗША абмяркоўвалі са сваімі еўрапейскімі партнёрамі магчымасць размяшчэння на тэрыторыі Еўропы базы СРА (Ground-Based Midcourse Defense) для абароны Еўропы і ЗША ад міжкантынентальных балістычных ракет, якія могуць быць запушчаныя з Паўночнай Афрыкі ці з Блізкага Усходу[4].
У пачатку кастрычніка 2004 года ЗША, заяўляючы аб сваёй турбоце ў сувязі са з’яўленнем у Ірана ракет сярэдняга радыусу дзеяння, здольных паражаць цэлі на адлегласці 2 тыс.км, прынялі рашэнне паскорыць разгортванне сістэмы СРА ў ЗША і правялі кансультацыі з еўрапейскімі саюзнікамі аб размяшчэнні ракет-перахопнікаў у Еўропе і ўключэнні іх у зону дзеяння амерыканскай СРА. Шэраг краін Усходняй Еўропы, у першую чаргу Польшча, выказалі жаданне размясціць на сваёй тэрыторыі элементы сістэмы СРА, уключаючы супрацьракеты[5].
У маі — жніўні 2006 года група экспертаў МА ЗША наведала Польшчу, Чэхію і Венгрыю для вызначэння месцазнаходжання аб’ектаў СРА.
Падчас вераснёўскага (2006) візіту ў ЗША прэм’ер-міністра Польшчы Яраслава Качыньскага была дасягнута дамоўленасць аб размяшчэнні на тэрыторыі краіны дзесяці ракет-перахопнікаў у абароненых падземных шахтах.
20 студзеня 2007 года прэм’ер-міністр Чэхіі Мірэк Тапаланек паведаміў аб прапанове размясціць на чэшскай тэрыторыі радыёлакацыйную станцыю ЗША ў якасці аднаго з элементаў глабальнай сістэмы СРА, якая будзе выкарыстоўвацца для навядзення супрацьракет GBI, якія будуць размешчаны ў Еўропе, — шматфункцыянальны радыёлакатар Raytheon XBR (X-Band Radar).
У лютым пачаліся афіцыйныя перамовы ЗША з Польшчай і Чэхіяй[6]. 19 лютага прэм’ер-міністр Польшчы Яраслаў Качыньскі і прэм’ер-міністр Чэхіі Мірэк Тапаланек на сумеснай прэс-канферэнцыі ў Варшаве далі зразумець, што іх краіны гатовы пагадзіцца з прапановай ЗША. Варшава і Прага дамовіліся заняць узгодненую пазіцыю на перамовах з амерыканцамі па ўмовах размяшчэння баз. Рэзкая рэакцыя Расіі была ўспрынята ў Польшчы і Чэхіі як спроба шантажу і аднаўлення расійскага ўплыву ў гэтым рэгіёне. Размяшчэнне амерыканскіх ракет і РЛС стала тэмай № 1 польскіх і чэшскіх СМІ, пры гэтым большасць тутэйшых палітыкаў падтрымала амерыканскі праект. Яраслаў Качыньскі заявіў, што размяшчэнне ў Польшчы амерыканскай базы дасць ёй гарантыю таго, што дзяржава не вернецца ў сферу ўплыву Расіі: «гаворка ідзе пра статус Польшчы». А міністр замежных спраў Чэхіі Карэл Шварцэнберг сказаў: «у нас ёсць вопыт з рускімі. Варта саступіць шантажу, як не будзе шляху назад. Мы павінны трымацца цвёрда».
1 сакавіка 2007 года дырэктар агенцтва супрацьракетнай абароны ЗША генерал-лейтэнант Генры Оберынг, выступаючы ў штаб-кватэры НАТА, паведаміў пра намер ЗША размясціць на Каўказе да 2011 года мабільны радар сістэмы СРА, які будзе выяўляць пускі ракет з тэрыторыі Ірана, а затым перадаваць даныя на стацыянарную РЛС у Чэхіі.
У чэрвені 2007 года на саміце НАТА у Брусэлі была выказана падтрымка ў дачыненні да стварэння агульнаеўрапейскай сістэмы СРА, ключавым элементам якой павінны былі стаць аб’екты ў Польшчы і Чэхіі.
У пачатку ліпеня Савет Бяспекі Чэхіі прыняў рашэнне вылучыць пад будаўніцтва амерыканскага радара зямлю на ваенным палігоне Брды ў Пльзеньскім краі, прыкладна ў 90 км на паўднёвы захад ад Прагі.
25 ліпеня прадстаўнік агенцтва супрацьракетнай абароны Пентагона Рык Ленер абвясціў, што аэракасмічная карпарацыя Boeing абрана Міністэрствам абароны ЗША ў якасці падрадчыка па стварэнні сістэмы СРА ў Чэхіі і Польшчы.
8 ліпеня 2008 года ў Празе быў падпісаны асноўны дагавор аб размяшчэнні на чэшскай тэрыторыі амерыканскага радара сістэмы СРА.
14 жніўня 2008 года ЗША і Польшча падпісалі пагадненне аб размяшчэнні на польскай тэрыторыі супрацьракетнай базы ЗША[7].
З прыходам да ўлады Барака Абамы ЗША прыступілі да карэкціроўкі сваіх планаў СРА з мэтай стварэння больш мабільнай і гнуткай сістэмы. У 2009 годзе планы разгортвання сістэмы GMD у Польшчы былі адмененыя[8] ў карысць наземнай версіі сістэмы ПРА Aegis Ashore (гл. артыкул Сістэма супрацьракетнай абароны НАТА). У кастрычніку 2009 года віцэ-прэзідэнт ЗША Джо Байдэн прапанаваў Польшчы ўзяць удзел у новым праекце. Прэм’ер-міністр Дональд Туск прыняў прапанову[9].
У 2011 годзе Чэхія адмовілася ад удзелу ў амерыканскай сістэме СРА.
Рэакцыя Расіі
У канцы 2005 года начальнік Генштаба УС РФ генерал арміі Ю. Балуеўскі ў інтэрв’ю польскаму выданню «Газета выборча» заявіў, што, хоць і не прадбачыць ядзернага канфлікту паміж Расіяй і Захадам, але краіны, якія возьмуць удзел у стварэнні амерыканскага супрацьракетнага шчыта, павінны разумець наступствы: «Калі ласка, будуйце шчыт. Толькі падумайце, што потым вам будзе падаць на галаву».
6 верасня 2006 года генерал арміі Юры Балуеўскі у інтэрв’ю польскай газеце «Дзённік» папярэдзіў, што размяшчэнне амерыканскіх аб’ектаў СРА ў еўрапейскіх краінах зменіць існуючы стратэгічны парытэт паміж ЗША і Расіяй, а гэта, у сваю чаргу, запатрабуе карэкціроўкі расійскіх ваенных планаў.
У пачатку кастрычніка 2006 года, адпраўляючыся з візітам у Варшаву, міністр замежных спраў РФ Сяргей Лаўроў заявіў, што Расія прыме адпаведныя меры ў выпадку, калі Польшча размесціць на сваёй тэрыторыі элементы сістэмы СРА ЗША.
У пачатку лютага 2007 года да крытыкі амерыканскіх планаў па разгортванні элементаў сістэмы СРА ва Усходняй Еўропе падключыўся прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін. 1 лютага на сваёй прэс-канферэнцыі ў Крамлі ён заявіў: «Нашы спецыялісты не лічаць, што сістэмы СРА, якія разгортваюцца ў краінах Усходняй Еўропы, нацэлены на прадухіленне пагрозы, якая зыходзіць з боку Ірана альбо нейкіх тэрарыстаў ... траекторыі палётаў ракет, якія могуць запускацца з іранскай тэрыторыі, нам таксама добра вядомы. Таму такія аргументы нам здаюцца незаможнымі. І гэта мае да нас прамое стаўленне і будзе выклікаць адпаведную рэакцыю. Гэты адказ будзе асіметрычным, але ў вышэйшай ступені эфектыўным»[10].
10 лютага Пуцін, выступаючы на Міжнароднай канферэнцыі па палітыцы бяспекі ў Мюнхене, раскрытыкаваў планы разгортвання элементаў сістэмы глабальнай СРА ЗША ва Усходняй Еўропе, паказаўшы, што гэта можа прывесці да чарговага вітка гонкі ўзбраенняў, паколькі «ракетнай зброі, якая рэальна пагражае Еўропе, з далёкасцю дзеяння 5-8 тыс. км няма ні ў адной з так званых праблемных краін». Калі раней расійскае кіраўніцтва пазбягала жорсткай крытыкі стварэння сістэмы СРА ЗША, то ў новай сітуацыі Пуцін заявіў, што дзеянні ЗША «выступаюць каталізатарам гонкі ўзбраенняў», паколькі «парушаюць баланс сіл» у свеце. Для аднаўлення гэтага раўнавагі Расіі, па яго словах, прыйдзецца распрацоўваць новае наступальнае ўзбраенне.
15 лютага начальнік Генштаба УС РФ Юрый Балуеўскі заявіў, што ў адказ на стварэнне сістэмы СРА ля сваіх межаў Расія можа пачаць перагляд усёй дагаворна-прававой сістэмы ядзернага стрымлівання: «Тое, што сёння амерыканцы робяць, ствараючы трэці пазіцыйны раён СРА у Еўропе, не паддаецца ніякаму тлумачэнню». Паводле яго слоў, Расія можа ў аднабаковым парадку выйсці з савецка-амерыканскага Дагавора аб ліквідацыі ракет сярэдняй і меншай далёкасці.
Міністр абароны ЗША Роберт Майкл Гейтс адрэагаваў на заяву Балуеўскага ўжо праз некалькі гадзін — ён, аднак, адмовіўся ўвязваць яго з амерыканскімі планамі размяшчэння элементаў сістэмы СРА ў Польшчы і Чэхіі: «Яны добра ведаюць, што кампаненты СРА, якія мы маем намер размясціць у Еўропе, не ўяўляюць пагрозы для Расіі». Гейтс выказаў здагадку, што Расію «можа трывожыць нарастальная пагроза, звязаная з ракетамі сярэдняй далёкасці, на поўдзень і ўсход ад яе межаў». Прадстаўнік Дзярждэпартамента ЗША Шон Макормак таксама запэўніў, што «разгортванне амерыканскай сістэмы СРА ва ўсім свеце ніякім чынам не накіравана супраць расійскіх стратэгічных сіл».
Акадэмік Алег Багамолаў тады ж адзначаў: «Ясна, што размяшчэнне амерыканскіх сістэм СРА ў Польшчы і Чэхіі звязана зусім не з пагрозай тэрарызму або небяспекай, якая зыходзіць з Ірана, але з жаданнем мець рычаг ціску на Расію»[11].
Пасля таго, як Яраслаў Качыньскі і Мірэк Тапалянек на сумеснай прэс-канферэнцыі ў Варшаве далі зразумець, што іх краіны гатовыя пагадзіцца з прапановай ЗША, камандуючы РВСП Расіі генерал-палкоўнік Мікалай Салаўцоў заявіў на прэс-канферэнцыі, што расійскія ракеты могуць быць нацэлены на аб’екты СРА ЗША ў Польшчы і Чэхіі. Ён таксама заявіў, што дзяржава гатова аднавіць вытворчасць балістычных ракет сярэдняй далёкасці: «Як клас БРСД былі знішчаны, але дакументацыя ўся засталася, тэхналогія ўся засталася. У самы кароткі час, калі спатрэбіцца, вытворчасць гэтых комплексаў будзе адноўлена. Але ўжо з новымі тэхналогіямі, на новай элементнай базе, з новай сістэмай кіравання, з новымі магчымасцямі».
ЗША, са свайго боку, разгарнулі шырокую дыпламатычную і прапагандысцкую кампанію, накіраваную на тое, каб пераканаць Расію ў тым, што разгортванне элементаў сістэмы СРА ва Усходняй Еўропе неабходна выключна для абароны ад Ірана і Паўночнай Карэі. У Маскву для перамоваў з расійскім кіраўніцтвам быў накіраваны саветнік прэзідэнта ЗША ў нацыянальнай бяспецы Стывен Хэдлі. У Нью-Ёрку перад прадстаўнікамі замежных СМІ выступілі дырэктар Агенцтва па супрацьракетнай абароне ЗША генерал-лейтэнант Генры Оберынг і намеснік дзяржсакратара Дэніэл Фрыд, якія прызналі, што адміністрацыю ЗША турбуе негатыўная рэакцыя расійскіх дзяржаўных і ваенных кіраўнікоў. Як заявіў Генры Оберынг, «амерыканскія ракеты-перахопнікі не такія хуткія, як рускія балістычныя ракеты. Нават калі мы захочам адсачыць іх палёт і нават калі захочам перахапіць ракету, то наша супрацьракета проста не дагоніць іх ракету ... амерыканскія ракеты-перахопнікі, якія плануецца ўсталяваць у Еўропе ў рамках развіцця сістэмы СРА, накіраваны супраць пагроз, выходных з Блізкага Усходу, а не з Расіі». Адным з ключавых пасярэднікаў у перамовах паміж Масквой і Вашынгтонам па праблеме СРА стаў былы дзяржсакратар ЗША Генры Кісінджэр, сустаршыня рабочай групы «Расія-ЗША. Погляд у будучыню».
У Маскве папярэджвалі, што размяшчэнне сістэмы СРА ў Цэнтральнай Еўропе можа прывесці да новай «халоднай вайны»[12].
26 красавіка Уладзімір Пуцін у звароце да Федэральнага сходу заявіў, што ў сувязі з планамі ЗША па разгортванні сістэм СРА на тэрыторыі Чэхіі і Польшчы Расія можа спыніць выкананне сваіх абавязацельстваў па дамове ДЗУСЕ.
27 красавіка Уладзімір Пуцін заявіў, што размяшчэнне ў Еўропе элементаў амерыканскай сістэмы СРА раўнацэнна размяшчэнні ў Еўропе ў пачатку 1980-х гадоў ракет «Першынгі» — пагроза абсалютна аднолькавая, а размяшчаюцца ў Еўропе элементы амерыканскай СРА — неад’емная частка стратэгічнага ядзернай зброі ЗША[13].
7 чэрвеня на саміце G8 у Хайлігендаме (Германія) Уладзімір Пуцін прапанаваў Джорджу Бушу сумеснае выкарыстанне Габалінскай РЛС у Азербайджане, якая, на думку Расіі, значна больш эфектыўна, чым РЛС на тэрыторыі Еўропы, здольна кантраляваць прастору, з якой можа зыходзіць пагроза ракетнага ўдару[14]. ЗША, аднак, заявілі, што магчымая згода на сумеснае выкарыстанне Габалінскай РЛС не будзе азначаць адмовы ад разгортвання элементаў СРА у Еўропе[15]. Сам жа Джордж Буш адзначыў у апошні дзень саміту, што сістэма СРА ЗША у Еўропе не небяспечна для Расіі, паколькі супрацьракеты не здольны нейтралізаваць больш адной міжкантынентальнай балістычнай ракеты.
На амерыкана-расійскім саміце ў пасёлку Кенебанкпорт 1—2 ліпеня Уладзімір Пуцін развіў сваю прапанову аб сумесным выкарыстанні Габалінскай РЛС прапановай «уключыць у агульную сістэму і станцыю, якая будуецца па папярэджанні ракетных пускаў» у Армавіры. Было таксама прапанавана паставіць амерыканскую сістэму ПРА пад кантроль Савета Расія—НАТА, зрабіўшы яе еўрапейскім супрацьракетным шчытом, і стварыць сумесныя цэнтры ранняга папярэджання ў Маскве і Бруселі. Але Джордж Буш, назваўшы гэтыя ідэі «смелымі і стратэгічнымі», даў зразумець, што ЗША не маюць намеру адмаўляцца ад сваіх планаў, пацвердзіўшы, што ён працягвае лічыць, «што Чэхія і Польшча павінны стаць інтэграцыйнай часткай» сістэмы СРА.
4 ліпеня першы віцэ-прэм'ер РФ Сяргей Іваноў заявіў, каментуючы вынікі расійска-амерыканскага саміту ў Кенебанкпорце: «Калі ЗША прымуць нашы прапановы, то ў нас знікне неабходнасць размяшчаць новыя ракеты ў еўрапейскай частцы Расіі, уключаючы Калінінград». У ЗША і Еўропе гэтую заяву ўспрынялі як яшчэ адно сведчанне гатоўнасці Масквы «даць асіметрычны адказ» на планы Вашынгтона[16].
7 ліпеня дзяржсакратар ЗША Кандаліза Райс у эфіры амерыканскай тэлекампаніі CNBC адпрэчыла расійскую прапанову адмовіцца ад размяшчэння СРА ЗША ў Еўропе. Адначасова Сяргей Іваноў у інтэрв’ю праграме «Вести недели» (РТР) паўтарыў меркаванне расійскага кіраўніцтва пра тое, што «ўстаноўка супрацьракет у Польшчы і радар у Чэхіі ўяўляе для Расіі відавочную пагрозу», паколькі планаваная РЛС будзе здольна весці назіранне за еўрапейскай тэрыторыяй Расіі да самага Урала. Іваноў нагадаў, што краіна ў адказ можа разгледзець магчымасць разгортвання аператыўна-тактычных комплексаў «Іскандэр» у еўрапейскай частцы РФ, у тым ліку ў Калінінградзе. Расія прапанавала еўрапейцам замест амерыканскай сістэмы СРА стварыць да 2020 года адзіную сістэму супрацьракетнай абароны з роўным доступам да кіравання гэтай сістэмай не толькі для краін NATO, але і для ўсёй Еўропы, уключаючы нейтральныя краіны[17].
У ліпені 2007 года сенат ЗША зацвердзіў папраўку да закона аб ваенных выдатках на 2008 год, згодна з якой стварэнне сістэмы СРА будзе з’яўляцца афіцыйнай дзяржаўнай палітыкай ЗША, а сістэма СРА будзе афіцыйна стварацца для процідзеяння ракетна-ядзернай пагрозе з боку Ірана. Зацвярджэнне прайшло практычна аднагалосна.
13 ліпеня Пуцін падпісаў Указ «Аб прыпыненні Расійскай Федэрацыяй дзеяння Дагавора аб звычайных узброеных сілах у Еўропе і звязаных з ім міжнародных дамоваў». У суправаджае дакумент разведцы адзначалася, што дадзенае рашэнне выклікана «выключнымі абставінамі, якія ўплываюць на бяспеку Расійскай Федэрацыі». Да такіх, у прыватнасці, было аднесена планаванае размяшчэнне ваенных баз ЗША на тэрыторыях Балгарыі і Румыніі[18].
У сярэдзіне жніўня Пуцін абвясціў аб аддадзеным ім загадзе аднавіць з 17 жніўня пастаянныя палёты стратэгічнай авіяцыі, якія не вырабляліся ўжо 15 гадоў. Пазней стала вядома, праўда, што стратэгічныя бамбавікі, якія ажыццяўляюць гэтыя палёты, не маюць на борце ядзернага ўзбраення.
20 лютага 2007 года прэм’ер-міністр Украіны Віктар Януковіч заявіў, што магчымае размяшчэнне элементаў сістэмы СРА ў Польшчы і Чэхіі ставіць Украіну ў «складаную сітуацыю». Па яго словах, урад краіны вывучае магчымую ступень пагрозы, якую можа прадстаўляць прысутнасць элементаў амерыканскай СРА ля межаў дзяржавы. Пазней Януковіч у інтэрв’ю нямецкай газеце Handelsblatt раскрытыкаваў планы размяшчэння элементаў сістэмы СРА ва Усходняй Еўропе: «Такія рашэнні можна прымаць толькі пасля шырокай еўрапейскай дыскусіі і дыялогу паміж Заходняй і Усходняй Еўропай, у прыватнасці, і абмеркавання з Украінай і Расіяй».
13 сакавіка 2007 года Украіну наведаў дырэктар агенцтва супрацьракетнай абароны ЗША генерал-лейтэнант Генры Оберынг, які запэўніў, што ЗША не плануюць разгортваць элементы СРА на Украіне.
