У культуры і мастацтве акадскага перыяду (XXIV—XXII ст. да н.э.) галоўным матывам была ідэя героя. Гэта або абагаўлёны цар нязнатнага паходжання, які здолеў дамагчыся ўлады, сабраць і павесці за сабой велізарную армію, аб'яднаць землі Міжрэчча і адправіцца паходам у далёкія землі (Сарган Старажытны і Нарам-Суэн). Або гэта быў чалавек з нізаў грамадства, які дзякуючы сваёй сіле і здольнасцям праславіўся ў ваенных паходах і быў абвешчаны царом. Такім чынам, у мастацтве акадцы надавалі большае значэнне асобе чалавека, чым шумеры ў папярэдні перыяд[1].
Мастацтва
Нешматлікія помнікі перыяду аб'яднання Месапатаміі пад уладай дынастыі Акада сведчаць пра узмацненне культу уладара. Акадскае мастацтва праіснавала каля двухсот гадоў на аснове агульнага эканамічнага і грамадска-палітычнага ўздыму краіны. У мастацтве Двурэчча ў перыяд Акада пераважала асноўная стылістычная тэндэнцыя акадскай культуры[2] — пры захаванні ўмоўных шумерскіх прыёмаў у заўважаюцца памкненні да большай свабоды кампазіцыі, аб'ёмнасці фігур, увасаблення прыроды[3].
Неўзабаве пасля смерці Нарам-Сіна, з-за хуткай бюракратызацыі новай верхавіны грамадства, у Акадзе пачаўся яго эканамічны крызіс. Каля 2200 г. да н.э. у краіну ўварвалася горнае племя гутыяў, якое апустошыла і падпарадкавала землі Двурэчча. Аднак традыцыі акадскага мастацтва заставаліся моцнымі яшчэ доўга, на поўдні Двурэчча аж да сярэдзіны 2 тысячагоддзя да н.э., да заваявання яго таксама горцамі — касітамі[2].
Архітэктура
Архітэктура акадскага перыяду развівалася ў агульным рэчышчы месапатамскай архітэктуры, захоўваючы яе традыцыйныя прыёмы, такія як гарызантальнае чляненне сцен шляхам чаргавання выступаў (пілястраў) і ніш, узвядзенне храмаў на штучных узвышэннях і да т.п[4]. У архітэктуры перыяду Акада шырока ўжывалі корабавыя скляпенні з абпаленай цэглы, перакрываючы імі вузкія, калідорападобныя памяшканні ў некаторых храмах. Аркамі, таксама з абпаленай цэглы, апраўлялі многія дзвярныя праёмы[2].
Цары Акада вялі актыўную будаўнічую дзейнасць. Яны перабудоўвалі храмы і свяцілішчы, узводзілі палацы і крэпасці. Аднак да нашых дзён захавалася вельмі мала слядоў акадскіх пабудоў. Гэта выклікана, па-першае, анархіяй пасля падзення Акада, падчас якой многія пабудовы былі разбураны, а па-другое, палітыкай цароў 3-й дынастыі Ура, якія, аднаўляючы пасля разбурэнняў старажытныя храмы і зікураты, наўмысна знішчалі сведчанні прац часоў Акада[5]. У 1899—1900 гадах Г. Ф. Гілпрэхт выявіў у Ніпуры падмурак зікурата, закладзенага Сарганам Акадскім, размешчаны пад зікуратам эпохі 3-й дынастыі Ура.
Найбольш добра захаваны ўзор акадскай архітэктуры выяўлены ў Тэль-БракуМаксам Малаўэнам. Будынак, ад якога захаваўся толькі падмурак, быў названы палацам, аднак, хутчэй за ўсё, гэта быў фарпост для аховы гандлю Акада з жыхарамі Малой Азіі. «Палац», датаваны часамі кіравання Нарам-Сіна, быў квадратным у плане, з бакамі даўжынёй каля 100 м. Знешнія сцены вельмі тоўстымі. Унутры былі размешчаны шматлікія каморы і ўнутраныя дворыкі. Фарпост быў разрабаваны і разбураны пажарам з падзеннем Акада[4].
У старажытным горадзе Эшнуна выяўлены падмуркі шматлікіх прыватных дамоў і загараджальнай сцяны акадскага перыяду[4], а таксама вялікі жылы будынак, названы Паўночным Палацам. Будынак складаўся з трох вялікіх частак. Паўднёвая частка ўяўляла сабой унутраны дворык, акружаны маленькімі пакойчыкамі. Знойдзеныя ў ім люстэрка, упрыгожванні і туалетныя аксэсуары гавораць пра знаходжанне ў ім жанчын. У цэнтральнай частцы будынка была анфілада жылых і парадных пакояў. Паўночная частка складалася са службовых памяшканняў і сістэмы дворыкаў, якія вялі да галоўнага ўвахода. Ва ўсходняй частцы будынка мелася некалькі маленькіх туалетных пакояў са збудаваннямі з абпаленай цэглы, што маюць вадасцёк, які выходзіць за межы збудавання. Ва УрыЛеанардам Вулі даследавана каля 400 акадскіх пахаванняў[6].
Скульптура
Статуя Гудэа
Да нашых дзён ацалела вельмі мала ўзораў акадскай скульптуры. Для гэтага перыяду характэрнымі з’яўляюцца статуі(англ.) (бел. правіцеля Гудэа[3], якія можна падзяліць два тыпы: адны — з традыцыйна некалькі скарочанымі прапорцыямі (хоць гэтак жа старанна апрацаваныя, нягледзячы на цяжкі для апрацоўкі матэрыял — дыярыт, і ўпершыню ў гісторыі Двурэчча — сапраўды манументальныя, да двух метраў), а іншыя — цалкам выкананыя ў акадскіх традыцыях[7]. Характэрнымі стылістычнымі асаблівасцямі круглай пластыкі і рэльефаў перыяду Акада былі таксама складнасць прапорцый, натуральнасць перададзеных рухаў, мяккая лепка ўсіх формаў, маляўнічасць агульных сілуэтаў і дэкаратыўна прапрацаваных дэталяў[2].
Самыя вядомыя помнікі акадскай скульптуры — гэта бронзавая галава акадскага кіраўніка, статуя і чорны абеліск Маніштушу. Галава акадскага цара знойдзена Максам Малаўэнам у Ніневіі, у развалінах храма Іштар. Малаўэн вызначыў статую як выяву Саргана Акадскага, зробленую па загадзе яго сына Маніштушу, які лічыцца заснавальнікам храма. У цэлым, акадскім скульптарам удалося дасягнуць большага рэалізму, чым іх шумерскім папярэднікам. Сарган адлюстраваны з прычоскай «шлем-парык», вусамі і падзеленай барадой. На месцы вачэй былі каштоўныя камяні, пры выманні аднаго з іх статуя была пашкоджана. У наш час знаходка захоўваецца ў Іракскім нацыянальным музеі[8].
Абеліск Маніштушу быў знойдзены падчас раскопак у Сузах. Што ж тычыцца статуі гэтага цара, то яе верхняя частка моцна пашкоджана; Маніштушу адлюстраваны стоячы ў доўгім адзенні.
Гліптыка
Гліптыка Старажытнай Месапатаміі традыцыйна амаль заўсёды была прадстаўлена цыліндрычнымі пячаткамі. Яны вырабляліся з каляровых напаўкаштоўных камянёў, а іх адбіткі перадавалі розныя міфалагічныя сцэны. У адрозненне ад помнікаў архітэктуры і скульптуры, пячатак акадскага перыяду захавалася даволі шмат. Іх знаходзілі ў пахаваннях і жылых дамах. Акадскія разьбяры пячатак унеслі некалькі навінак у іх выраб. У адрозненне ад шумерскіх мастакоў, якія аб'ядноўвалі ўсе фігуры ў адной вялікай сцэне, акадцы складалі кампазіцыі з асобных карцін, падзеленых клінапісным тэкстам. Самі выявы сталі буйнейшымі, а прамежкі паміж імі большымі. Таму, а таксама з-за глыбейшай разьбы, адбітак атрымліваўся больш рэльефным. У якасці сюжэту выбіраліся разнастайныя рэлігійныя і міфалагічныя сцэны: напрыклад, птушка Зу, якая крадзе «таблічкі лёсу»; Этана, што ляціць на арле; і іншыя[9]. На пячатках часта выразалася імя ўладальніка і яго бацькі, пасада ці прафесія ўладальніка[10].
Рэльефы
Стэла ў гонар перамогі Нарам-Сіна над лулубеямі з Сузаў. Каля 2300 г. да н.э., Луўр
Значных поспехаў акадскія майстры дасягнулі ў вырабе рэльефаў. Самыя характэрныя помнікі — каменныя стэлы цароў Рымуша і Нарам-Суэна.
Стэлу Нарам-Суэна — выявілі ў Сузах, сталіцы Элама, куды яе вывез эламскі цар Шутрук-Нахунтэ з Сіпара ў якасці трафея. Яна была ўзведзена па загадзе цара Нарам-Суэна ў гонар яго перамогі над горным племем лулубеяў. У кампазіцыі вылучаецца фігура цара, які стаіць над войскамі і топча ворагаў. Цар акружаны сімваламі божастваў, галава яго ўвянчана галаўным уборам з рогамі, якія сведчаць, паводле меркавання акадцаў, пра яго ўласнае боскае паходжанне[8].
Стэла Рымуша захавалася фрагментарна. Яна таксама апавядае пра ваенныя перамогі цара. Сам Рымуш адлюстраваны ў махрыстым адзенні з нацягнутым лукам, верагодна, што ён прымае ўдзел у забіцці палонных.
Акадская дзяржава была двухмоўнай: і шумерская, і акадская мовы мелі важнае значэнне. Шумерская мова гэтага часу знаходзілася на так званым пераходным этапе свайго развіцця. Яна мела найважнейшае значэнне як мова набажэнстваў, літаратуры і храмавага ўліку. Разам з тым, своеасаблівае палітычнае становішча і складанасць гэтай мовы абумоўлівалі ўсё глыбейшае пранікненне акадскай мовы ў культуру і побыт насельніцтва Ніжняй Месапатаміі. Апошняя была распаўсюджана ў форме стараакадскага дыялекту і ўжывалася, галоўным чынам, у канцылярыі.
Абедзве мовы выкарыстоўвалі клінапісную славесна-складовую сістэму знакаў (клінапіс). Самым распаўсюджаным матэрыялам для пісьма была гліна, з якой рабіліся таблічкі, на якіх спецыяльным стылам пісцы выціскалі знакі. Да перыяду існавання Акадскай дзяржавы адносіцца пераход ад круглых таблічак да строга прамавугольных, з добра прачэрчанымі лініямі для пісьма[11]. Затым таблічку падсушвалі, і дакумент быў гатовы. У акадскую эпоху пісалі зверху ўніз, знакі былі яшчэ досыць архаічнымі, якія імітавалі шумерскія почыркі. Радкі падзяляліся вертыкальнымі лініямі. Калі надпіс быў вялікі, то ён быў падзелены на ярусы, якія, у сваю чаргу, аддзяляліся гарызантальнымі лініямі. Марфалагічная форма слова часта не выпісвалася цалкам, выкарыстоўваліся лагаграмы, дэтэрмінатывы і іншае.
Літаратура
Асноўнай мовай мастацкай літаратуры гэтага перыяду заставаўся шумерская[12]. Колькасць помнікаў на акадскай мове, якія датуюцца гэтым перыядам, нязначная. Даследчыкі называюць гэту мову стараакадскай[11]. Шэраг літаратурных твораў прыпісваецца Энхедуане, дачцэ Саргана Акадскага і вярхоўнай жрыцы Ура[13]. Яе творы называліся «гімнамі да багіні Інаны».
Да нас дайшло звыш 100 таблічак з фрагментамі некалькіх гэтых гімнаў, але толькі ў спісах пазнейшага старававілонскага перыяду. Яны выкарыстоўваліся ў школах для перапісвання, што сведчыць пра іх папулярнасць.
Даследаванні навукоўцаў дазволілі выявіць, што продкі акадцаў — усходнія семіты — ушаноўвалі розных божастваў, заступнікаў асобных абшчын, але пры гэтым семіты спрадвеку пазбягалі называць багоў уласнымі імёнамі. Кожнае племя ці абшчына называла свайго бога-заступніка «панам» — ба'ал ці бел, а багіню-заступніцу «багіняй» — аc̠тар ці іштар (хоць у паўднёвых семітаў гэта было імем мужчынскага бажаства).
Да моманту стварэння Акадскай дзяржавы семіцкія багі былі адаптаваны да шумерскай міфалогіі. Бел стаў вярхоўным богам, якім у той час з'яўляўся Энліль (пазней — Мардук); імя Іштар стала ўжывацца, у прынцыпе, у дачыненні да любой багіні.
Нароўні з атаясненнем, адбывалася таксама змянненне традыцыйных імёнаў шумерскіх багоў на семіцкі лад. Так, вярхоўны шумерскі бог Энліль па-акадску называўся Эліль; багіня Інана часцей за ўсё называлася Іштар, сонечны бог Уту — Шамаш, увасабленне месяца Нана (Зуэн) — Суэн (Сін), Энкі — Хайя (Эа), Ішкур — Адад і г.д.
На падставе таго, што пантэон, розныя выявы і сюжэты былі часта тоеснымі ў абедзвюх культурах, звычайна гавораць пра адзіную шумера-акадскую міфалогію[14].
↑ абGadd C. J. The dynasty of Agade and the Gutian invasion // Cambridge Ancient History. 3rd Ed. — Vol. I, Part 2. — Cambrdige: Cambridge University Press, 1971. — P. 450
ред. Дьяконов И. М. История Древнего Востока. Зарождение классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. — М.: Наука, 1983. — Т. 1. Месопотамия. — 534 с. — 25 050 экз.
Ллойд С. Археология Месопотамии. — М.: Наука, 1984. — 280 с. — 15 000 экз.
