Пталамея I прынята характарызаваць як разумнага таленавітага палітыка. На гэта паказвае і тое, што ён адзіны з дыядохаў памёр сваёй смерцю[заўв 1]. Ён абвясціў, што Аляксандр Македонскі — заступнік яго роду, пацверджаннем чаму служыў той факт, што Аляксандр быў пахаваны ў Александрыі. Культ Аляксандра распаўсюдзіўся па ўсім Егіпце[заўв 2]. Затым, у 270 годзе да н.э. памерла жонка Пталамея II — Арсіноя II, — якая неўзабаве была абагаўлёная. Наступныя кіраўнікі станавіліся багамі ўжо пры сваім жыцці, неўзабаве пасля ўзыходжання на прастол. Гэты культ, па-першае, быў атрыманы ў спадчыну ад Старажытнага Егіпта, а па-другое, свядома ўмацоўваўся дынастыяй Пталамеяў, каб даказаць сваю легітымнасць і ўзмацніць уладу.
У кіраванні Егіптам эпохі Пталамеяў арганічна спалучаліся рысы як грэка-македонскія, так і ўласна егіпецкія. Цар валодаў усёй паўнатой улады. Яго апорай быў велізарны штат чыноўнікаў. Захавалася велічэзная колькасць канцылярскай перапіскі. Справаводства вялося на грэчаскай мове. Пры двары Пталамеяў жылі традыцыі Аляксандра: існаваў «царскі часопіс», вялася шырокая карэспандэнцыя. Існавалі вышэйшыя прыдворныя пасады: «сваякоў», «роўных па пашане сваякам», «першых сяброў», «роўных першым сябрам», «сяброў», «пераемнікаў» і г.д.
На вяршыні адміністрацыйнай іерархіі знаходзілася пасада дыяйкета (стар.-грэч.: διοικητής — адміністратар) — кіраўніка гаспадаркай і фінансамі, які распараджаўся царскай казной, улікам гаспадарчых рэсурсаў, улікам і зборам паступленняў, кантролем расходаў. Дыяйкет быў першым саноўнікам у дзяржаве і пры пэўных здольнасцях мог стаць усемагутным. Такім, напрыклад, быў дыяйкет Апалоній у кіраванне Пталамея II.
Хору
Усе населеныя пункты, акрамя трох полісаў, уваходзілі ў хору (стар.-грэч.: χώρα — зямля, краіна), гэта значыць не мелі самакіравання. Хора была падзелена на номы (гэты падзел захаваўся са старажытнага часу), якія шмат у чым працягвалі быць адасобленымі. Номы былі падзелены на тапархіі, а тыя, у сваю чаргу, — на комы. У Герадота і Страбона згадваецца найменшая адзінка падзелу — арура (стар.-грэч.: ἄρουρα), мера зямельнай плошчы ў грэкаў — каля 0,024 га, у егіпцян — каля 0,2 га. Апошні тлумачыць, што «такі дакладны і дробны падзел неабходны з-за пастаяннага змешвання межаў Нілам падчас разліваў».[2]
Функцыі намархаў перайшлі да стратэгаў (стар.-грэч.: στρατηγός — вайскавод, правадыр). Сакратар, які кіраваў усім справаводствам нома, зваўся царскім сакратаром. Адпаведныя пасады былі і ў тапархіях і комах. Прызначэнне на іх залежала ад дыяйкета.
Дзейнасць усіх гэтых службовых асоб была цесна звязана з фінансавымі чыноўнікамі, якія таксама падпарадкоўваліся дыяйкету. Галоўным фінансістам у номе быў эканом (стар.-грэч.: οἰκονόμος — кіраўнік домам, гаспадар). Да нас дайшла «Інструкцыя эканому» III стагоддзя да н.э., якая дае яснае ўяўленне аб яго абавязках. У сутнасці, на эканоме ляжаў клопат аб усім гаспадарчым жыцці нома. Правяраць яго дзейнасць павінен быў кантралёр.
У адміністрацыйным цэнтры знаходзілася каса (трапеза) на чале з трапезітам (стар.-грэч.: τραπεζίτης — мяняла, банкір), якая выконвала разнастайныя грашовыя аперацыі і перш за ўсё прымала новыя паступленні. Там жа размяшчаўся галоўны склад збожжа (тэсаўр — стар.-грэч.: θησαυρός — скарбніца, камора) пад кіраваннем сітолага (ад стар.-грэч.: σιτολογία — збіранне хлеба ці харчовых харчоў). Трапеза і тэсаўр мелі аддзяленні на месцах.
Полісы
У Эліністычным Егіпце, у адрозненне ад Дзяржавы Селеўкідаў, полісы не адыгрывалі значнай ролі. Ва ўсёй дзяржаве іх было толькі тры: Александрыя, Наўкраціс (старая грэчаская калонія) і Пталемаіда (заснавана Пталамеем I). У той жа час значнымі былі старажытныя егіпецкія гарады, якія, аднак, не мелі самакіравання: Мемфіс, Фівы, Гермопаль, Гераклеопаль і іншыя. Полісы не належалі да хоры і не ўваходзілі ў кіраванне нома. Грамадзяне поліса складалі гарадскую абшчыну і аб’ядноўваліся ў філы (стар.-грэч.: φυλή — род, калена, племя) і дэмы (стар.-грэч.: δῆμος — народ; вобласць, краіна), падобна таму, як гэта было ў Грэцыі. У Наўкрацісе і Пталемаідзе яны выбіралі савет горада і некаторых службовых асоб. У Александрыі, з прычыны таго, што яна была сталіцай, гарадскога савета не было. Гэта быў горад велізарнай колькасці нацыянальнасцей: тут жылі македаняне, грэкі, фракійцы, крыцяне, іранцы, выхадцы з Малой Азіі, іўдзеі, сірыйцы і егіпцяне. Апошнія былі пазбаўлены якіх-небудзь палітычных правоў. Астатняе ж насельніцтва аб’ядноўвалася па этнічнай прыкмеце ў палітэўмы (стар.-грэч.: πολίτευμα — спосаб кіравання дзяржавай, палітычны прынцып; кіраванне дзяржавай; дзяржаўны лад), якія былі незалежнымі адна ад адной і падпарадкоўваліся толькі царскай адміністрацыі. Ступень іх самакіравання была неаднолькавай.
Александрыя была найбуйнейшым эліністычным горадам, найважнейшым цэнтрам рамяства і гандлю. Географ Страбон (64/63 да н.э. — 23/24 н.э.) пісаў:
Гэта адзінае ва ўсім Егіпце месца і для гандлю на моры, дзякуючы яго цудоўнай гавані, і для гандлю сухапутнага, таму што ўсё лёгка звозіцца па рацэ і збіраецца ў такім пункце, які ўяўляе найбольшы ў свеце рынак.
Александрыя была адбудавана па плане архітэктара Дэйнакрата Родаскага і мела рэгулярную планіроўку. Горад падзяляўся на пяць кварталаў. У царскім квартале размяшчаліся палац Пталамеяў, тэатр, Мусеён[заўв 3], бібліятэка, грабніца Аляксандра Македонскага.
Стаўленне Пталамеяў да жрэцтва было дваякім: з аднаго боку, самастойнасць гэтага класа была некалькі паменшана, але ў той жа час жрацы ўсяляк падтрымліваліся царамі як вельмі ўплывовая сацыяльная сіла. Са шматлікіх надпісаў вядома, што Пталамеі даравалі мноства земляў разам з іх даходамі мясцовым божаствам.
На чале любога храма стаяў архірэй (стар.-грэч.: ἀρχιερεύς — вярхоўны жрэц, першасвятар), або эпістат (стар.-грэч.: ἐπίσταθμος — начальнік), які прадстаўляў мясцовае жрэцтва пры ўрадзе. Перыядычна склікаліся з’езды жрацоў (сіноды — ад стар.-грэч.: σύνοδος — сход). За храмамі захоўваліся асобыя правы, напрыклад, права прытулку.
Храмы ў Егіпце заўсёды былі буйнымі гаспадарчымі цэнтрамі. Асабліва гэта было прыкметна ў Фіваідзе, дзе размяшчаліся храм Гора ў Эдфу, храм Ісіды на востраве Філы і іншыя. Храмы мелі пэўныя прывілеі ў вобласці рамеснай вытворчасці. Напрыклад, правам вытворчасці сезамнага алею, што было манаполіяй дзяржавы, правам на выраб асобых тканін. Жрацы атрымлівалі грашовую дапамогу з казны і збіралі прынашэнні з вернікаў.
Заканадаўства. Судовая ўлада
Усе бакі гаспадарчага і сацыяльнага жыцця Егіпта рэгуляваліся пэўнымі ўказамі і пастановамі, некаторыя з якіх дашлі да нашага часу. Гэта, напрыклад, пастанова 261 года да н.э. аб рабаўладанні і так званы «Падатковы статут» 257 года да н.э. Егіпецкае эліністычнае права ўяўляла сабой дзіўнае перапляценне грэчаскага і старажытнаегіпецкага заканадаўстваў. Для егіпецкага і грэчаскага насельніцтва існавалі розныя суды, роўна як для полісаў і хоры. Пытанні паміж грэкамі і егіпцянамі вырашаліся ў агульным судзілішча.
У працяг эліністычнага перыяду Егіпет страчвае сваю культурную самабытнасць і паступова ўліваецца ў агульнаэліністычны свет, становячыся яго неад’емнай часткай. Галоўным навукова-культурным цэнтрам гэтага перыяду становіцца Александрыя, а яе ядром была вядомая Александрыйская бібліятэка (найбуйнейшая ў эліністычным свеце), якая ўтварылася на базе Мусеёна і аб’ядноўвала, нароўні з Пергамскай, найслынных вучоных і пісьменнікаў той эпохі. У дзвюх гэтых бібліятэках складаліся часам зусім розныя навуковыя школы, якія супернічалі паміж сабой. Сярод тых, хто працаваў у Александрыі, былі такія знакамітыя людзі, як:
Бібліятэка перанесла пажар у 48—47 гадах да н.э., аднак працягвала заставацца самай вялікай і пасля гэтага. У 273 годзе, калі рымскі імператар Аўрэліян браў Александрыю, бібліятэка была разбурана.
Літаратура
Літаратура гэтага перыяду з’яўляецца заканамерным працягам грэчаскай літаратуры.
Эліністычны Егіпет упершыню пабачыў жанр гістарыяграфіі: да гэтага ніякіх падобных прац у Егіпце не стваралася, а падзеі мінулага апісваліся ў гістарычных раманах, у якіх рэальнасць была перамяшана з выдумкай.
У III стагоддзі да н.э. егіпецкі жрэц Манефон (канец IV — першая палова III стагоддзя да н.э.) з горада Себеніта напісаў «Гісторыю Егіпта» — велізарную працу на грэчаскай мове. Гэты твор не меў асаблівага поспеху ў сучаснікаў, але захаваныя фрагменты даюць уяўленне аб незвычайнай каштоўнасці яго працы. Менавіта Манефон прапанаваў схему падзелу гісторыі Егіпта, якая захавалася да нашага часу (на перыяды і дынастыі).
Фараскі маяк. Рэканструкцыя А. Тырша
Манументальнае мастацтва
Манументальнае мастацтва Старажытнага Егіпта засталося ў далёкім мінулым. Аднак і ў эліністычную эпоху было пабудавана некалькі дзіўных пабудоў. Галоўнай з іх з’яўляецца Фараскі маяк — адно з «сямі цудаў свету». Маяк быў пабудаваны архітэктарам Састратам Кнідскім каля 280 года да н.э. на востраве Фарас, каб асвятляць караблям уваход у гавань, і сваёй вышынёй перавышаў 100 метраў. Магчыма, гэта быў першы маяк у гісторыі чалавецтва і па-за сумневам, гэта было найвялікшае тварэнне антычнага свету. Пабудова прастаяла паўтары тысячы гадоў, а затым было разбурана.
Яшчэ пры Пталамеі I утварыўся новы культ бога Сарапіса, які спалучыў у сабе найважнейшыя рысы грэчаскага і егіпецкага пантэонаў. Яго шанаванне хутка распаўсюдзілася па ўсёй тэрыторыі краіны.
Асаблівасцю Эліністычнага Егіпта стала таксама масіраваная практыка ўвядзення ў рэлігійны паўсядзённы побыт культу абагаўлёных і боскіх манархаў. Культ цара ў Егіпце эпохі Пталамеяў дасягнуў, мабыць, свайго найвышэйшага росквіту.
Цікавыя факты
Каля 250 гады да н.э. у Егіпет былі ўвезены драмедары (аднагорбыя вярблюды)[3].
↑Гэта падзея паслужыла каталізатарам масавых практык абагаўлення[1], якія закранулі як цэнтральныя раёны эліністычнага свету, так і ўскраіны: ад Баспорскага царства да Пталамееўскага Егіпта, ад Грэка-Бактрыйскага царства да Пергама. У канчатковым выніку, пры Рымскім імператарыАўгусце абагаўленне манархаў стала нормай для ўсяго міжземнаморскага і чарнаморскага рэгіёнаў.
↑Мусеён (стар.-грэч.: Μουσεῖον) — даслоўна перакладаецца як храм Муз. Ад гэтага слова з’явілася слова музей.
↑Герадот Гісторыя. Кніга II Эўтэрпа 168; Страбон Геаграфія. Кніга XVII. 728.
↑Твист К. Всемирная история: хроника важнейших событий. / Перевод с английского. — М.: АСТ, Астрель, 2004. — С. 24.
Літаратура
История древнего мира. Том II. Расцвет древних обществ, «Наука», Москва, 1989 ISBN 5-02-016781-9
Кузнецов Д. В. Эллинистический Египет: основные тенденции развития в конце IV — второй трети I вв. до н. э.: Учебное пособие. — Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2005. — 196 с.[1](недаступная спасылка)
_-_2009.jpg)
.jpg)
