Дэбютаваў апавяданнем «Знакамітая жаба-скакуха з Калавераса» (1865). Уражанні ад падарожжа ў Еўропу і Палесціну ў кнізе нарысаў «Прасцякі за мяжой» (1869). Аўтар аўтабіяграфічных нарысаў «Загартаваныя» (1872), сатырычнага рамана «Пазалочанае стагоддзе» (1873, з Ч. Д. Уорнерам), гумарыстынага зборніка «Старыя і новыя апавяданні» (1875). Найбольшую вядомасць атрымалі два цыклы твораў Марка Твэна: своеасаблівы эпас ракі Місісіпі (зборнікі нарысаў «Даўнія часы на Місісіпі», 1875, «Жыццё на Місісіпі», 1883; аповесці «Прыгоды Тома Соера», 1876, «Прыгоды Гекльберы Фіна», 1884) і проза на «сярэдневяковыя» тэмы (алегарычная аповесць «Прынц і жабрак», 1882; раман-антыўтопія «Янкі з Канектыкута пры двары караля Артура», 1889; раман «Асабістыя ўспаміны пра Жанну д'Арк яе пажа і сакратара Луі дэ Конта», 1896, і інш.). Уражанні ад кругасветнага падарожжа ў кнізе «Па экватары» (1897). Аўтар аповесцей «Прасцяк Вільсан», «Том Соер за мяжой» (абедзве 1894), «Том Соер — сышчык» (1897), «Чалавек, які спакусіў Гедліберг» (1899), серыі памфлетаў і інш.
У творах выкрываў сацыяльна-грамадскія заганы, расізм і каланіяльную палітыку, ілжывасць афіцыйнай маралі, параўноўваў амерыканскую мінуўшчыну з сучаснасцю, Старому свету супрацьпастаўляў Новы як увасабленне амерыканскай цывілізацыі; яны насычаны фальклорнымі і міфалагічнымі матывамі і вобразамі, прыгодніцкімі сюжэтамі, адметныя багатай палітрай камічнага (сатыра, гратэск, пародыя, гумар), фабульным дынамізмам[5]. Яго творы неаднаразова экранізаваны.
Біяграфія
Дзяцінства і юнацтва
Марк Твэн у 15 гадоў.
Сэмюэл Клеменс нарадзіўся 30 лістапада 1835 года ў маленькім мястэчку Фларыда (штат Місуры, ЗША); пазней ён жартаваў, што, нарадзіўшыся, павялічыў яго насельніцтва на адзін працэнт. Ён быў трэцім з чатырох дзяцей Джона і Джэйн Клеменс, якія выжылі. Калі Сэм яшчэ быў дзіцем, сям'я ў пошуках лепшага жыцця пераехала ў горад Ганібал (там жа, у Місуры). Менавіта гэты горад і яго жыхары пазней былі апісаны Маркам Твэнам у яго знакамітых творах, асабліва ў «Прыгодах Тома Соера» (1876).
Бацька Клеменса памёр у 1847 годзе ад пнеўманіі[6], пакінуўшы шмат даўгоў. Старэйшы сын, Араён, хутка пачаў выдаваць газету, і Сэм пачаў уносіць туды свой пасільны ўклад як наборшчык[7]. і, часам, як аўтар артыкулаў. Некаторыя з самых жывых і самых спрэчных артыкулаў газеты выходзілі якраз з-пад пяра малодшага браткі — звычайна, калі Араён быў у ад'ездзе. Сам Сэм таксама часам падарожнічаў у Сент-Луіс і Нью-Ёрк.
Да пачатку літаратурнай кар'еры
Але кліч ракі Місісіпі, у канчатковым рахунку, прыцягнуў Клеменса да працы лоцмана на параходзе. Прафесія, якой, паводле прызнання самога Клеменса, ён займаўся б усё жыццё, калі б грамадзянская вайна не паклала канец прыватнаму параходству ў 1861 годзе. Так Клеменс быў вымушаны шукаць іншую працу.
Твэн уступіў у масонства ў ложы «Палярная Зорка» № 79 у Сент-Луісе 22 мая 1861 года[8]. Падчас аднаго з падарожжаў ён даслаў з Палестыны ў адрас сваёй ложы «малаточак», да якога было прыкладзена вытрыманы ў гумарыстычным духу ліст. Твэн апавяшчаў сваіх братоў аб тым, што
«Дзяржальня малаточка выразаная братам Клеменсом з ствала ліванскага кедра, своечасова пасаджанага братам Гафрэдам Бульёнскім каля сцен Іерусаліма».
Пасля нядоўгага знаёмства з народным апалчэннем (гэты вопыт ён маляўніча апісаў у 1885 годзе), Клеменс у ліпені 1861 года з'ехаў ад вайны на захад. Тады яго брату Араёну прапанавалі пасаду сакратара губернатара Тэрыторыі Невада. Сэм і Араён два тыдні ехалі па прэрыі ў дыліжансе да шахцёрскага горада Вірджынія, дзе ў Невадзе здабывалі срэбра.
На Захадзе
Марк Твэн.
Вопыт знаходжання на Захадзе ЗША сфарміраваў Твэна як пісьменніка і лёг у аснову яго другой кнігі. У Невадзе, спадзеючыся разбагацець, Сэм Клеменс стаў шахцёрам і пачаў здабываць срэбра. Яму прыходзілася падоўгу жыць у лагеры разам з іншымі старацелямі — гэты лад жыцця ён пазней апісаў у літаратуры. Але Клеменс не змог стаць удачлівым старацеляў, яму давялося пакінуць здабычу срэбра і ўладкавацца працаваць у газету «Territorial Enterprise» там жа, у Вірджыніі. У гэтай газеце ён упершыню выкарыстаў псеўданім «Марк Твэн». А ў 1864 годзе ён перабраўся ў Сан-Францыска, штат Каліфорнія, дзе пачаў пісаць для некалькіх газет адначасова. У 1865 года да Твэна прыйшоў першы літаратурны поспех, яго гумарыстычны аповед «Знакамітая жаба з Калавераса, якая скача» быў перадрукаваны па ўсёй краіне і названы «лепшым творам гумарыстычнай літаратуры, створаным у Амерыцы да гэтага моманту».
Увесну 1866 года Твэн быў камандзіраваны газетай «Sacramento Union» на Гаваі. Па ходу падарожжа ён павінен быў пісаць лісты пра свае прыгоды. Па вяртанні ў Сан-Францыска гэтыя лісты чакаў аглушальны поспех. Палкоўнік Джон Мак Комб, выдавец газеты «Alta California», прапанаваў Твэну паехаць у турнэ па штаце, чытаючы займальныя лекцыі. Лекцыі адразу ж сталі шалёна папулярнымі, і Твэн абвандраваў увесь штат, забаўляючы публіку і збіраючы па долару з кожнага слухача.
Першая кніга
Першага поспеху як пісьменнік Твэн дамогся ў іншым падарожжы. У 1867 годзе ён упрасіў палкоўніка Мака Комба спансіраваць яго паездку ў Еўропу і на Блізкі Усход. У чэрвені, у якасці карэспандэнта «Alta California» і «New-York Tribune», Твэн адправіўся ў Еўропу на параходзе «Квакер-Сіці». У жніўні ён наведаў таксама і Адэсу, Ялту і Севастопаль (у «Адэскім весніку» ад 24 жніўня 1867 года змешчаны «Адрас» амерыканскіх турыстаў, напісаны Твэнам[9]). У складзе дэлегацыі карабля Марк Твэн наведаў у Лівадыі рэзідэнцыю Рускага імператара.
Лісты, напісаныя Твэнам падчас падарожжа па Еўропе і Азіі, адпраўляліся ім у рэдакцыю і друкаваліся ў газеце, а пазней ляглі ў аснову кнігі «Прасцякі за мяжой» Кніга выйшла ў 1869 годзе, распаўсюджвалася па падпісцы і мела велізарны поспех. Да самага канца яго жыцця многія ведалі Твэна менавіта як аўтара «Прасцякоў за мяжой». За сваю пісьменніцкую кар'еру Твэну давялося падарожнічаць па Еўропе, Азіі, Афрыцы і нават Аўстраліі.
У 1870 годзе, на піку поспеху ад «Прасцякоў за мяжой», Твэн ажаніўся з Алівіяй Лэнгдан і пераехаў у горад Бафала (штат Нью-Ёрк). Адтуль ён перабраўся ў горад Хартфард (Канектыкут). У гэты перыяд ён часта чытаў лекцыі ў ЗША і Англіі. Затым ён пачаў пісаць вострую сатыру, рэзка крытыкуючы амерыканскае грамадства і палітыкаў, гэта асабліва прыкметна ў зборніку «Жыццё на Місісіпі», напісаным у 1883 годзе.
Творчая кар'ера
Адной з рэчаў, якія натхнялі Марка Твэна, быў стыль нататак Джона Роса Броун[10].
Самым вялікім укладам Твэна ў амерыканскую і сусветную літаратуру лічыцца раман «Прыгоды Гекльберы Фіна». Таксама вельмі папулярныя «Прыгоды Тома Соера», «Прынц і жабрак», «Янкі з Канектыкута пры двары караля Артура» і зборнік аўтабіяграфічных апавяданняў «Жыццё на Місісіпі». Марк Твэн пачынаў сваю кар'еру з непатрабавальных гумарыстычных куплетаў, а сканчаў поўнымі тонкай іроніі нарысамі чалавечых нораваў, востра-сатырычнымі памфлетамі на сацыяльна-палітычную тэматыку і філасофска-глыбокімі і, пры гэтым, вельмі песімістычным разважаннямі пра лёс цывілізацыі.
Многія публічныя выступы і лекцыі былі страчаны ці не былі запісаныя, асобныя творы і лісты былі забароненыя да друку самім аўтарам пры яго жыцці і на дзесяцігоддзі пасля смерці.
Твэн быў выдатным прамоўцам. Атрымаўшы прызнанне і вядомасць, Марк Твэн шмат часу надаваў пошуку маладых літаратурных талентаў і дапамагаў ім прабіцца, выкарыстоўваючы свой уплыў і набытую ім выдавецкую кампанію.
Твэн захапляўся навукай і навуковымі праблемамі. Ён быў вельмі дружны з Ніколам Тэслам, яны шмат часу праводзілі разам у лабараторыі Тэслы. У свой твор «Янкі з Канектыкута пры двары караля Артура» Твэн увёў падарожжа ў часе, у выніку якога шматлікія сучасныя тэхналогіі апынуліся прадстаўленыя ў Англіі часоў Караля Артура. Тэхнічныя падрабязнасці, прыводныя ў рамане, сведчаць аб добрым знаёмстве Твэна з дасягненнямі сучаснай яму навукі.
Двума іншымі найбольш вядомымі захапленнямі Марка Твэна былі гульня на більярдзе і курэнне трубкі. Наведвальнікі дома Твэна часам гаварылі, што ў кабінеце пісьменніка стаяў такі густы тытунёвы дым, што самога гаспадара амаль нельга было разглядзець.
Твэн быў бачнай постаццю Амерыканскай антыімперскай лігі, якая пратэставала супраць амерыканскай анексіі Філіпін. У адказ на гэтыя падзеі, у якіх загінула каля 600 чалавек, Твэн напісаў памфлет «Інцыдэнт на Філіпінах», але твор быў апублікаваны толькі ў 1924 годзе, праз 14 гадоў пасля яго смерці.
Час ад часу некаторыя творы Твэна забараняліся амерыканскай цэнзурай па розных прычынах. У асноўным гэта тлумачылася актыўнай грамадзянскай і сацыяльнай пазіцыяй пісьменніка. Некаторыя творы, якія маглі б абразіць рэлігійныя пачуцці людзей, Твэн не друкаваў па просьбах сваёй сям'і. Так, напрыклад, «Таямнічы незнаёмец» застаўся неапублікаваным да 1916 года. А самай супярэчлівай працай Твэна, мабыць, была гумарыстычная лекцыя ў парыжскім клубе, апублікаваная пад назвай «Роздум аб навуцы ананізму». Цэнтральная ідэя лекцыі была такой: «Калі ўжо трэба рызыкнуць жыццём на сексуальным фронце, то не мастурбуюць занадта шмат». Эсэ было апублікавана толькі ў 1943 годзе абмежаваным накладам у 50 асобнікаў. Яшчэ некалькі антырэлігійных твораў заставаліся ненадрукаванымі да 1940-х гадоў.
Сам жа Марк Твэн ставіўся да цэнзуры c іроніяй. Калі ў 1885 годзе публічная бібліятэка ў Масачусетсы вырашыла выключыць з фонду «Прыгоды Гекльберы Фіна», Твэн напісаў свайму выдаўцу:
Яны выключылі Гека з бібліятэкі як «смецце, прыдатнае толькі для трушчоб», з-за гэтага мы несумненна прададзім яшчэ 25 тысяч асобнікаў.
У 2000-я гады ў ЗША зноў былі зробленыя спробы забараніць раман «Прыгоды Гекльберы Фіна» з-за натуралістычных апісанняў і слоўных выразаў, абразлівых для неграў. Хоць Твэн быў праціўнікам расізму і імперыялізму і ў сваім непрыманні расізму зайшоў значна далей сваіх сучаснікаў, многія словы, былыя ва ўсеагульным ўжыванні ў часы Марка Твэна і скарыстаныя ім у рамане, зараз сапраўды гучаць як расавыя абразы[11]. У лютым 2011 года ў ЗША выйшла першае выданне кніг Марка Твена «Прыгоды Гекльберы Фіна» і «Прыгоды Тома Соера», у якім падобныя словы і выразы заменены на паліткарэктныя[12] (напрыклад, слова «nigger» (негр) заменена па тэксце на «slave» (раб))[13].
Поспехі Марка Твэна плаўна пачалі згасаць. Да сваёй смерці ў 1910 годзе ён перажыў страту трох з чатырох дзяцей, памерла і любімая жонка Алівія. У свае познія гады Твэн знаходзіўся ў глыбокай дэпрэсіі, але ўсё яшчэ мог жартаваць. У адказ на памылковы некралог у «New York Journal» ён вымавіў сваю знакамітую фразу: «Чуткі пра маю смерць некалькі перабольшаныя». Матэрыяльнае становішча Твэна таксама пахіснулася: яго выдавецкая кампанія згалела; ён уклаў шмат грошай у новую мадэль друкаванага станка, які так ніколі і не быў запушчаны ў вытворчасць; плагіятары скралі правы на некалькі яго кніг.
У 1893 годзе Твэн быў прадстаўлены нафтаваму магнату Генры Роджэрсу, аднаму з дырэктараў кампаніі «Standard Oil». Роджэрс дапамог Твэну выгадна рэарганізаваць фінансавыя справы, і яны сталі блізкімі сябрамі. Твэн часта гасцяваў у Роджэрса, яны выпівалі і гулялі ў покер. Можна сказаць, што Твэн нават стаў для Роджэрса членам сям'і. Раптоўная смерць Роджэрса ў 1909 годзе глыбока ўзрушыла Твэна. Хоць Марк Твэн шматкроць публічна дзякаваў Роджэрсу за выратаванне ад фінансавага краху, стала ясна, што іх сяброўства мела ўзаемавыгадны характар. Мабыць, Твэн значна паўплываў на змякчэнне стромкага нораву нафтавага магната, які меў мянушку «цэрбер Роджэрс». Пасля смерці Роджэрса яго паперы паказалі, што дружба са знакамітым пісьменнікам зрабіла з бязлітаснага скнары сапраўднага дабрачынцу і мецэната. Падчас дружбы з Твэнам Родэерс пачаў актыўна падтрымліваць адукацыю, арганізоўваў адукацыйныя праграмы, асабліва для афраамерыканцаў і таленавітых людзей з абмежаванымі фізічнымі магчымасцямі.
Магіла Марка Твэна.
Сам Твэн памёр 21 красавіка 1910 года ад грудной жабы (стэнакардыі). За год да смерці ён сказаў: «Я прыйшоў ў 1835 годзе з каметай Галея, праз год яна зноў прылятае, і я разлічваю сысці разам з ёй». Так яно і здарылася[14].
Марк Твен пахаваны на могілках Вудлан у Элмайры (штат Нью-Ёрк).
У горадзе Ганібал, штат Місуры, захаваўся дом, у якім хлапчуком гуляў Сэм Клеменс, і пячоры, якія ён даследаваў у дзяцінстве і якія потым былі апісаны ў знакамітых «Прыгодах Тома Соера», туды цяпер прыходзяць турысты. Дом Марка Твэна ў Хартфардзе пераўтвораны ў яго асабісты музей і абвешчаны ў ЗША нацыянальным гістарычным здабыткам.
У гонар Марка Твэна названы кратар на Меркурыі.
Асабістая пазіцыя
Будынак-музей Марка Твэна ў Хартфардзе.
Палітычныя погляды
З поглядамі Марка Твэна на ідэальную форму праўлення і палітычны рэжым можна азнаёміцца, прачытаўшы яго прамову «„Рыцары працы“ — новая дынастыя», з якой 22 сакавіка 1886 года ён выступіў у горадзе Хартфардзе, на пасяджэнні клуба «У панядзелак увечары». Упершыню гэтая прамова пад назвай «Новая дынастыя» была апублікавана ў верасні 1957 года ў часопісе «New England Quarterly»[15].
Марк Твэн прытрымліваўся пазіцыі, што ўлада павінна належаць народу і толькі народу. Ён лічыў, што
Улада аднаго чалавека над іншымі азначае прыгнёт — нязменна і заўсёды прыгнёт; хай не заўсёды свядомы, наўмысны, абдуманы, не заўсёды суровы, або цяжкі, або жорсткі, або агульны, — але так ці інакш — заўсёды прыгнёт у тым ці іншым выглядзе. Каму ні ўручылі ўладу, яна абавязкова праявіцца ва ўціску. Дайце ўладу дагамейскаму царку — і ён тут жа пачне правяраць трапнасць сваёй новенькай хуткастрэльнай вінтоўкі на кожным, хто праходзіць міма яго палаца; людзі будуць падаць адзін за адным, але ні яму, ні яго прыдворным і ў галаву не прыйдзе, што ён здзяйсняе нешта непрыстойнае. Дайце ўладу на чале хрысціянскай царквы ў Расіі — імператару, — і ён адным узмахам рукі, дакладна адганяючы машкару, пашле незлічонае мноства маладых мужчын, маці з немаўлятамі на руках, сівавалосых старцаў і юных дзяўчат у няўяўнае пекла сваёй Сібіры, а сам спакойна адправіцца снедаць, нават не адчуўшы, якое варварства толькі што здзейсніў. Дайце ўладу Канстанціну або Эдуарду IV, або Пятру Вялікаму, або Рычарду III, — я мог бы назваць яшчэ сотню манархаў, — і яны пераб'юць сваіх бліжэйшых родзічаў, пасля чаго выдатна заснуць, нават без снатворнага… Дайце ўладу каму заўгодна — і гэтая ўлада будзе прыгнятаць.
Аўтар падзяліў людзей на дзве катэгорыі: прыгнятальнікаў і прыгнечаных. Першых няшмат — кароль, жменька іншых наглядчыкаў і падручных, а другое мноства — гэта народы свету: лепшыя прадстаўнікі чалавецтва, працоўныя людзі — тыя, хто сваёй працай здабывае хлеб. Марк Твэн лічыў, што ўсе кіраўнікі, якія да гэтага часу кіравалі ў свеце, спачувалі і апекавалі класы і кланы вызалачаных гультаёў, спрытных казнакрад, нястомных інтрыганаў, падбухторшчыкаў грамадскага спакою, якія думаюць толькі пра сваю выгаду. І на думку вялікага пісьменніка, адзіным кіраўніком або каралём павінен быць сам народ:
Але гэты кароль — прыроджаны вораг тых, хто інтрыгуе і кажа прыгожыя словы, але не працуе. Ён будзе нам надзейнай абаронай супраць сацыялістаў, камуністаў, анархістаў, супраць валацуг і карыслівых агітатараў, якія выступаюць за «рэформы», якія далі б ім кавалак хлеба і вядомасць за кошт сумленных людзей. Ён будзе нам прытулкам і абаронай супраць іх і супраць усіх відаў палітычнай хворасці, заразы і смерці.
Як ён выкарыстоўвае сваю ўладу? Спачатку — для прыгнёту. Бо ён не больш дабрачынны, чым тыя, хто ўладарыў да яго, і не хоча ўводзіць нікога ў зман. Розніца толькі ў тым, што ён будзе прыгнятаць меншасць, а тыя прыгняталі большасць; ён будзе прыгнятаць тысячы, а тыя прыгняталі мільёны. Але ён нікога не будзе кідаць у турмы, нікога не будзе біць бізунамі, катаваць, спальваць на вогнішчах і ссылаць, не будзе прымушаць сваіх падданых працаваць па васемнаццаць гадзін у дзень і не будзе марыць голадам іх сем'і. Ён клапоціцца аб тым, каб усё было справядліва — справядлівы працоўны дзень, справядлівая заработная плата.
Стаўленне да рэлігіі
Жонка Твэна, глыбока веруючая пратэстантка (кангрэгацыяналістка), так і не змагла «звярнуць» мужа, хоць ён стараўся пры яе жыцці пазбягаць вострых тэм. Нямала раманаў Твэна (напрыклад, «Янкі пры двары караля Артура») ўтрымліваюць вельмі рэзкія выпады на адрас каталіцкай царквы. У апошнія гады Твэн напісаў нямала апавяданняў на рэлігійную тэматыку, у якіх высмейваў пратэстанцкую этыку (напрыклад, «Дапытлівая Бесі»).
З пасмяротна апублікаваных матэрыялаў ясна, што Марк Твэн быў бясконца далёкі ад любой існуючай рэлігійнай канфесіі. Свае погляды ён падсумаваў у 1906 годзе ў «Разважаннях аб рэлігіі»:
Зараз давайце пагаворым аб сапраўдным Богу, сучаснасці Богу, вялікім Богу, вышэйшым і вярхоўным Богу, сапраўдным творцы рэальнага сусвету… — сусвету, не вырабленым уручную для астранамічнай дзіцячай, але ўзнікламу ў бязмежнай працягласці прасторы па загадзе толькі што згаданага сапраўднага Бога, Бога няўяўна вялікага і велічнага, у параўнанні з якім усе іншыя багі, якія мірыядамі кішаць у бездапаможным людскім уяўленні, падобныя да рою камароў, які згубіўся ў бясконцасці пустога неба…
Калі мы даследуем незлічоныя цуды, пышнасць, бляск і дасканаласць гэтага бясконцага сусвету (цяпер мы ведаем, што сусвет бясконцы) і пераконваемся, што ўсё ў ім, ад сцяблінкі травы да лясных волатаў Каліфорніі, ад невядомага горнага ручая да бязмежнага акіяна, ад ходу прыліваў і адліваў да велічнага руху планет, беспярэчна падпарадкоўваецца строгай сістэме дакладных законаў, якія мы спасцігаем — не мяркуем, не заключаем, але спасцігаем, — што Бог, які адзінай думкай стварыў гэты неймаверна складаны свет, а другі думкай стварыў законы , — гэты Бог надзелены бязмежнай магутнасцю…
Ці вядома нам, што ён справядлівы, дабрыні, добры, лагодны, міласэрны, спагадлівы? Няма. У нас няма ніякіх доказаў таго, што ён валодае хоць бы адной з гэтых якасцей, — і ў той жа час кожны дзень, які прыходзіць, прыносіць нам сотні тысяч сведчанняў — не, не сведчанняў, а неабвержных доказаў, — што ён не валодае ні адной з іх.
Па поўнай адсутнасці ў яго любой з тых якасцей, якія маглі б упрыгожыць бога, выклікаць да яго глыбокую павагу і пашану, сапраўдны бог, творца неабсяжнага сусвету нічым не адрозніваецца ад усіх астатніх наяўных у наяўнасці багоў. Ён кожны дзень зусім ясна паказвае, што пры гэтым не цікавіцца ні чалавекам, ні іншымі жывёламі — хіба толькі для таго, каб катаваць іх, знішчаць і здабываць з гэтага занятку нейкую забаўку, робячы пры гэтым усё магчымае, каб яго вечная і нязменная аднастайнасць яму не надакучыла.
↑John Marshall Clemens(нявызн.)(недаступная спасылка). State Historical Society of Missouri. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. Праверана 29 кастрычніка 2007.
↑Старцев А. И. Предисловие к изданию «Соединённые линчующие штаты», изд-во «Художественная литература», Москва, 1969
