Іспанскія Нідэрланды (ісп.: Países Bajos Españoles, нідэрл.: Spaanse Nederlanden, фр.: Pays-Bas espagnols) — назва Габсбургскіх Нідэрландаў з 1556 года да падзелу Паўночных і Паўднёвых Нідэрландаў у 1585 годзе. Паміж 1543 і 1581 гадамі да гэтай геапалітычнай адзінкі таксама ўжывалі назву Сямнаццаць правінцый[1].
Пасля смерці Філіпа I яго сын Карл V не толькі атрымаў спадчынныя ўладанні дому Габсбургаў у Аўстрыі, але і дамогся ад картэсаў Арагона і Кастыліі прызнання сябе каралём Іспаніі (гл. Паўстанне камунерас). Усведамляючы цяжкасць кіравання такімі вялізнымі ўладаннямі, ён у 1522 годзе адпісаў спадчынныя (аўстрыйскія) землі Габсбургаў свайму малодшаму брату Фердынанду I (гл. Брусельскае пагадненне, з чаго пачалася малодшая галіна Габсбургскага дому). Астатнія ўладанні Карла V разам з іспанскай каронай атрымаў у спадчыну яго сын Філіп II. Такім чынам Нідэрланды сталі часткай уладанняў старэйшай — іспанскай — галіны Габсбургскага дому.
Бургундскае герцагства (бэзавы) і іншыя ўладанні Карла V.
Перш чым апынуцца пад кантролем Іспаніі, Нідэрландскія правінцыі былі аб’яднаны пад адной каронай герцагаў Бургундскіх, а затым Карла V. Карл I, які нарадзіўся ў Генце ў 1500 годзе, у 1516 ён прыняў іспанскую карону, а ў 1519 годзе стаў імператарам «Свяшчэннай Рымскай імперыі». У выніку пад уладай Габсбургаў апынуліся велізарныя тэрыторыя — Германія, Аўстрыя, Нідэрланды, частка Італіі, Іспанія і яе калоніі ў Амерыцы. Кіраўніком Сямнаццаці правінцый Карл V быў у перыяд 1515—1555 гадоў[1].
У адміністрацыйнай структуры акругСвяшчэннай Рымскай імперыі землі Нідэрландаў уваходзілі ў склад Бургундскай акругі. У 1548 годзе Карл вырашыў змяніць статус гэтай адміністрацыйнай адзінкі з тым, каб больш цесна аб’яднаць розныя яго землі. На імперскім сойме ў Аўгсбургу Бургундская акруга (уключаючы Фрысландыю і шэраг іншых земляў, далучаных пры Карле V да нідэрландскіх уладанняў Габсбургаў) была абвешчана адзіным непадзельным комплексам земляў у складзе 17 правінцый. Акруга атрымала незалежнасць, у прыватнасці, ад імперскага рэйхстага, рашэнні якога перасталі быць для яго абавязковымі[2].
У наступным, 1549 годзе Карл V выдаў эдыкт «Прагматычная санкцыя», паводле якога Нідэрланды сталі асобнай дзяржавай, незалежнай ад Свяшчэннай Рымскай імперыі і Каралеўства Францыі. Вышэйшы суверэнітэт над Нідэрландамі быў перададзены кіраўнікам з Габсбургскага дому. Кіраванне Нідэрландамі было перададзена намесніку (генеральны штатгальтар, статхаўдар), пры якім меўся Дзяржаўны савет. Большасць у гэтым савеце належала мясцовай, нідэрландскай арыстакратыі. Вышэйшым саслоўна-прадстаўнічым органам сталі Генеральныя штаты. Большая частка цэнтральных органаў кіравання Нідэрландаў была сканцэнтравана ў Бруселі. Пазней, у 1581 годзе ён стаў фактычнай сталіцай дзяржавы[3].
«З пункту гледжання міжнароднага права Нідэрланды сталі незалежнай дзяржавай, застаючыся звязанымі з іншымі дзяржавамі ва ўладаннях дому Габсбургаў толькі ў сферы знешняй палітыкі.»[4]
Для Карла V гэта не было самамэтай. Зацвярджаючы Прагматычную санкцыю на Генеральных штатах, імператар быў упэўнены, што кантроль над Сямнаццаццю правінцыямі застанецца ў руках дому Габсбургаў. У параўнанні з іспанскай каронай яны ўяўлялі значна большую каштоўнасць. У кіраванне Карла з 5 мільёнаў залатых гадавога даходу ўсяго каралеўства 2 мільёна паступалі з нідэрландскіх правінцый, у той час як Амерыка і Іспанія паасобку забяспечвалі толькі па 1 мільёну[1].
Ад свайго суверэнітэту над неаўстрыйскімі ўладаннямі, уключаючы Нідэрланды, Карл V адрокся 25 кастрычніка 1555 года на карысць свайго сына Філіпа. 16 студзеня 1556 ён аналагічна перадаў яму і іспанскую карону. У выніку падзелу імперыі Філіп II атрымаў Іспанію, Каралеўства абедзвюх Сіцылій, Нідэрланды, Франш-Кантэ, Мілан, уладанні ў Амерыцы і Афрыцы. Умацоўваючы вертыкаль улады (абсалютызм), Філіп пазбавіў Арагон і Кастылію, а таксама Каталонію — эканамічна найбольш важныя для імперыі рэгіёны — значнай часткі сярэднявечных прывілеяў[1].
У той час, як Карл V быў выхадцам Нідэрландаў, Філіп II быў для гэтай краіны замежнікам, выгадаваным у Іспаніі. Да гэтага дадаўся канфлікт з цэнтралізаваным урадам і рэлігійны раскол, у якім кароль як каталік пачаў рашучую барацьбу з «пратэстанцкай ерассю». Гэта палітыка Філіпа II выклікала незадаволенасць, а затым і выступленне апазіцыйна настроеных пластоў нідэрландскага дваранства і арыстакратыі. У апазіцыю каралю сталі прынц Вільгельм Аранскі, граф Эгмант, граф Горн і інш.[1]
Апазіцыя арганізаваліся ў Саюз пагаднення («Кампраміс»), ад імя якога 5 красавіка 1566 у Бруселі іспанскай намесніцы Маргарыце Пармскай была ўручана петыцыя з патрабаваннямі спыніць рэлігійныя ганенні, адбіраць гістарычныя прывілеі і склікаць для рашэння ўзніклых праблем Генеральныя штаты[1]. У маніфесце 25 жніўня 1566 года намесніца пайшла на шэраг саступак. Яна паабяцала амністыю членам саюза дваран. Яны цалкам прынялі яе ўмовы, распусцілі свой саюз, і разам з урадавымі войскамі прыступілі да ўзброенага прыгнечання паўстання, імкнучыся выслужыцца за ранейшыя «грахі». 25 жніўня прынц Аранскі дакладваў у ліце Маргарыце Пармскай, што па яго загадзе на рыначнай плошчы былі павешаны два іканаборцы, а яшчэ дванаццаць падвергліся розным пакаранням[3].
Тым не менш, час да заканчэння кіравання Філіпа II быў адзначаны чаргой масавых хваляванняў і беспарадкаў — пачалася Нідэрландская буржуазная рэвалюцыя (храналогія асноўных падзей па ВСЭ)[5]:
У жніўні 1566 года ў Фландрыі пачалося Іканаборскае паўстанне. Паўстанні, паднятыя кальвіністамі ў Іспанскіх Нідэрландах (большая частка якіх адпавядае тэрыторыі сучасных Нідэрландаў і Бельгіі, гэтыя землі Філіп II атрымаў у спадчыну ад Карла V і яго продкаў па бургундскай лініі) прывялі да правядзення герцагам Альбам ваеннай кампаніі для аднаўлення парадку. Альба арганізаваў у Іспанскіх Нідэрландах крывавы тэрор. У 1568 і 1572 годзе Вільгельм I Аранскі, абапіраючыся на дапамогу нямецкіх пратэстанцкіх князёў і французскіх гугенотаў, няўдала ўрываўся ў Нідэрланды з войскамі, каб спыніць тыранію Альбы ў Нідэрландах. З гэтага пачалася Васьмідзесяцігадовая вайна.
Іспанцы, якія атрымлівалі істотныя даходы ад Нідэрландаў і ў прыватнасці ад найважнейшага порта Антверпена, былі рашуча настроены аднавіць парадак і ўтрымаць правінцыі. У 1572 годзе флатылія галандскіх капераў, вядомых як марскія гёзы захапіла шэраг галандскіх прыбярэжных гарадоў, якія пасля гэтага абвясцілі пра сваю падтрымку Вільгельма і выйшлі з-пад улады Іспаніі. 1 красавіка 1572 года пасля ўзяцця гёзамі г. Брыле пачалося ўсеагульнае паўстанне ў Галандыі і Зеландыі. Улетку таго ж года прадстаўнічыя органы (штаты) гэтых мяцежных правінцый, якія сабраліся ў Дордрэхце, прынялі шэраг важных рашэнняў па арганізацыі ўлады.
Увосень 1572 года Вільгельму Аранскаму была ўручана вышэйшая выканаўчая ўлада і вярхоўнае ваеннае камандаванне. Абарона Харлема ў снежні 1572 — ліпені 1573 года, Алкмара ў 1573 годзе і Лейдэна ў кастрычніку 1573 — кастрычніку 1574 гады скончыліся паражэннямі ад іспанскай арміі. Аднак у 1573 годзе іспанскі ўрад быў вымушана адклікаць Альбу з Нідэрландаў.
У 1574 годзе ў Дордрэхце прайшло пасяджэнне сінода, які заклаў трывалыя арганізацыйныя асновы кальвінісцкай царквы на поўначы краіны. Кальвінізм стаў духоўным сцягам, пад якім разгарнулася барацьба за ліквідацыю іспанскага панавання і феадальнай самаўпраўнасці.
У тым жа годзе іспанская армія пад камандаваннем Луіса дэ Рэкесенс-і-Суньігі вымушана была зняць аблогу Лейдэна пасля таго, як галандцы разбурылі дамбы, якія ўтрымлівалі воды Паўночнага мора ад затаплення правінцый, размешчаных ніжэй узроўню мора. Пасля пераможнага антыіспанскага паўстання 4 верасня 1576 года ў Бруселі цэнтр антыіспанскага руху перамясціўся на паўднёвыя правінцыі.
У 1576 годзе перад тварам неабходнасці выплаціць дараванне сваёй 80-тысячнай акупацыйнай арміі ў Нідэрландах і велізарнаму флоту, які атрымаў перамогу пры Лепанта, Філіп быў вымушаны абвясціць банкруцтва. Неўзабаве пасля гэтага армія ў Нідэрландах збунтавалася, захапіла Антверпен і стала рабаваць паўднёвыя Нідэрланды, у выніку чаго некалькі гарадоў, які першапачаткова не прымалі ўдзелу ў хваляваннях, далучыліся да паўстанцаў.
Увосень 1576 гады былі сабраны Генеральныя штаты ўсіх нідэрландскіх правінцый, і 8 лістапада 1576 года было апублікавана Генцкае супакаенне (фр.: la Pacification de Gand, гл. Нідэрландская рэвалюцыя) — пагадненне паміж паўночнай (кальвінісцкімі) і паўднёвай (каталіцкімі) правінцыямі.
12 лютага 1577 года Генеральныя штаты заключылі з новым іспанскім намеснікам донам Хуанам АўстрыйскімВечны эдыкт — пагадненне аб прымірэнні з іспанскім каралём на ўмовах прызнання ім Генцкага супакаення. Аднак ужо 24 чэрвеня 1577 года дон Хуан захапіў крэпасць Намюр і стаў збіраць сілы для прыгнечання нідэрландскай рэвалюцыі. У верасні 1577 года ў Брусель з Галандыі прыбыў Вільгельм Аранскі, якога абралі рувардам (кіраўніком) Брабанта. Кіраўніцтва палітычным жыццём краіны перайшло ў яго рукі.
У кастрычніку 1578 года памёр іспанскі намеснік дон Хуан, якога змяніў выдатны палітык і вайскавод Аляксандр Фарнезэ. Увосень 1578 года карныя акцыі Вільгельма выклікалі паўстанне правінцыі Генегау, якое ўзначалілі каталіцкія дваране. Да іх далучыліся дваране Артуа, Дуэ і Аршы. 6 студзеня 1579 яны заключылі паміж сабой Араскую унію і фактычна адкалоліся ад рэвалюцыйных пратэстанцкіх правінцый.
У адказ на гэта правінцыі Поўначы падпісалі 23 студзеня 1579 года Утрэхцкую унію, да якой пазней далучыліся пратэстанцкія гарады Фландрыі і Брабанта. 17 мая 1579 года арасцы заключылі сепаратны дагавор з Філіпам II, які 15 чэрвеня 1580 выдаў указ, які аб’яўляў прынца Аранскага па-за законам. 26 ліпеня 1581 года Генеральныя штаты адказалі на гэта сустрэчным актам аб звяржэнні Філіпа II і абвясцілі Нідэрланды незалежнымі ад Іспаніі.
Зноскі
↑ абвгдеНидерланды в XVI и первой половине XVII века // Эпоха Реформации. Европа (руск.) / редколл.: Бадак А. Н. и др. (всего 26 чел.). — М.: АСТ, 2002. — С. 44–96. — ISBN 985-13-0267-8.
Эпоха Реформации. Европа (руск.) / редколл.: Бадак А. Н. и др. (всего 26 чел.). — М.: АСТ, 2002. — С. 624. — ISBN 985-13-0267-8.
Лаворини М. Эпоха Реформации. Европа = Carlo V. Il Sovrano Di Tre Continenti(руск.). — М.: Ниола-Пресс, 2010. — С. 128. — (Тайны истории). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-366-00568-5.
Чистозвонов А. Н. Нидерландская буржуазная революция XVI в (руск.). — М.: Изд-во Академии Наук СССР, 1958.
