Vilyam Tekkerey (ing. William Makepeace Thackeray; 18 iyul 1811[1][2][…], Kəlkətə[4] – 24 dekabr 1863[1][2][…], London) — yazıçı.
Həyatı
Uliyam M. Tekkerey 1811-ci ildə Hindistanin Kalküta vilayətində anada olub. Ailəsi tərəfindən oxumaq üçün İngiltərəyə göndərilib.Həmin zaman bir neçə məktəb dəyiştirib. Karterhause məktəbini bitirib. Daha sonra Parisə ziyarəti vaxtı Qöte ilə tanış olur.Həyatı boyu kitablara dəyər verən yazar 52 yaşında vəfat edir.
Yaradıcılığı
Ən romanı Qürur Dünyası (roman), qəhrəmanı Becky Sharpın, sinif keçmək üçün nələri gözə aldığını danışılır. Romanlarında qəhrəmanlarının ehtirasları üzündən içinə düşdükləri gülünc ya da utandırıcı vəziyyətləri danışılır. Digər romanları arasında Barry Lyndon, Pendennisin Macəraları: Talehi, Talehsizlikləri, Dostları və Ən Böyük Düşməni sayıla bilər.
Roman janrının çiçəklənməsində Çarlz Dikkens və Vilyam Tekkerey
yaradıcılığı müstəsna yeri ilə seçilir. Bu mənada yaradıcılığında artıq
"yeni dövrün meyllərini" əks etdirən Vilyam Tekkereyin əsərləri mühüm əhəmiyyət
və aktuallıq kəsb edir. Vilyam Meykpis Tekkerey (William Makepeace Thackeray,
1811 – 1863) XIX əsr ingilis ədəbiyyatında tənqidi realizmə xas satira və
qroteskin banisi kimi dəyərləndirilir. Yazıçının erkən nəsrində (o, 1840-cı illərdə
imzasını bir yazıçı kimi tanıtdırmışdır) XIX əsr ingilis romanında ümumi etik
meyllərilə inkişaf edən satirik-moralist yazıçının formalaşdığını müşahidə
edirik. O, artıq ilk əsərlərində tipik hadisə kimi snobizmi, pula, var-dövlətə
sahib olmaq ehtirasını, əxlaqsızlığı və prinsipsizliyi ifşa etməyə can
atmışdır. 1846-cı ilin fevralı ilə 1847-ci ilin fevralı arasında yazıçı "Panç"
jurnalında "Snoblar kitabı"nı çap etdirmişdir. Sonra bu əsərin adı dəyiş- dirilmiş, "Özlərindən
biri tərəfindən təsvir olunan ingilis snobları" kimi ("The Snobs of England, by
One of Themselves") nəşrə təqdim edilmişdir. Burada snoblar haqqında oçerklər
silsiləsində ingilis ictimai-siyasi həyatı təsvir olunmuşdur. "Snob" sözünün
özü yazıçının şərhində xüsusi məna kəsb edir. Onun ilkin mənası "pinəçi
şagirdi" deməkdir. Sonradan o, ədəbsiz, tərbiyəsiz insan mənasını ifadə edən
jarqon sözə çevrilmişdir. Kitab 52 fəsildən ibarətdir və onun hər fəslində
snobun müəyyən tipi satirik qələmlə təsvir edilmişdir. Vilyam Tekkerey ilk dəfə
XIX əsr ingilis ədəbiyyatında ətraf mühit və xarakterin qarşılıqlı təsirini
açıb göstərmiş və bu, realizmin inkişafına onun böyük töhfəsi kimi dəyərləndirilmişdir.
"Nyukomlar" ("The Newcomes") yenidən burjua-aristokratik mühitin geniş təsviri
ilə birləşən ailə xronikasıdır. Əsər möhtəşəm "Müqəddimə" ilə açılır. Əgər
"Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın müqəddiməsində yazıçı personajlarını kukla
teatrının marionetlərinə bənzədirsə, burada o, onları Ezopun təmsillərindəki
alleqorik heyvan fiqurları ilə müqayisə edir: bütün tiplər, insan xarakterləri
özünəxas hərəkətləri ilə qədim təmsillərdən və nağıllardan keçir: qorxaq və
lovğalar, zülmkarlar və onların qurbanları, fırıldaqçılar və sadəlövhlər; şir
libası geyinmiş uzunqulaqlar, ləyaqət maskası geyinmiş Tartyuflar; aşiqlər və
onların iztirabları, heyranlığı, nadincliyi, daimiliyi… Təklif olunan kitabda
başına tovuz tükü qoyub lovğalanan sağsağanlar təqdim olunacaq… işvəli qızlara
dırnaqlarını kəsməyə izin verib onlara aşiq olan şirlər görünəcək; peşələrində
uğur qazanan fırıldaqçılara da rast gəlinəcək, lakin namuslu adamlar da bəzən
uğur qazanacaq…"
Vilyam Tekkereyin ikinci tarixi romanı
"Virciniyalılar"da ("The Virginians") Henri Esmondun nəvələri – Corc və Henri
Uorrinqtonlardan (onlar həmçinin Pendennisin dostu Uorrinqtonun əcdadlarıdır)
söhbət gedir. Yazıçı əsərində XVIII əsrin ikinci yarısında ingilis və Amerika cəmiyyətinin
bədii mənzərəsini yaratmışdır. Onun sonuncu romanları "Filippin sərgüzəştləri"
və "Denni Duval"dır. Onlardan birincisi (1862) yazıçının iki əsərinin – 1840-cı
ildə nəşr etdirdiyi "Meşşan tarixi" və "Artur Pendennisin hekayəsi"nin bir növ
sintezidir. Yazıçının "Denni Duval" adlı tamamlanmamış romanında onun məş- hur
marinist (dəniz həyatına dair əsərlər yaradan sənət adamı) – yazıçı Frederik
Marriatın (Captain Frederick Marryat, 1792–1848) üslubunda dəniz macəra
romanına meyli açıq-aşkar hiss edilir. Balıqçılar və qaçaqmalçılar mühitində tərbiyə
alan və sonra hərbi-dəniz donanmasının admiralı olan adi bir gəncin hekayəsi
Marriat romanlarının pafosunu xatırladır. Lakin Vilyam Tekkereyin roman
formasının inkişafına verdiyi töhfələri və əhəmiyyətli bədii-satirik kəşflərini
onun müasirləri və həmvətənləri Antoni Trollop (Anthony Trollope, 1815–1882) və
Corc Eliot (George Eliot, 1819–1880) yüksək qiymətləndirmişlər.
Azərbaycan ədibinin Vilyam Tekkerey
yaradıcılığı ilə iki ədəbiyyat tipinin vəhdətində öyrənilməsi mədəni-ədəbi dəyərlər
arasında heç bir milli sərhəddin qoyulmadığını göstərir. Əvvəla, hər iki görkəmli
mətbuat və ədəbiyyat xadiminin cəmiyyət həyatını realist təsvir üsulu ilə qələmə
alması ilk keyfiyyət oxşarlığı kimi diqqəti cəlb edir. Sosial mühit və insan
qarşıdurmasının ziddiyyətlərini təsvir edərkən hər iki yazıçı tipik şəraitin
realist təsviri fonunda müasirliyə can atan yeni qəhrəman obrazlar silsiləsini
yaratmışlar. Henri Esmond, Barri Lindon, Bekki Şarp, Dobbin, Artur Pendennis
kimi, Kefli İskəndər, Məmmədhəsən əmi, Usta Zeynal, Novruzəli müxtəlif təbəqələrin
adamı olsalar da, mənəvi saflığa can atırlar…
"Vilyam Tekkereyin "Şöhrətpərəstlik
yarmarkası" romanında insanın sosial faciəsi"ndən bəhs edən birinci bölmədə
qeyd edilir ki, yazıçı ədəbiyyat tarixində "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"
romanının müəllifi kimi böyük şöhrət qazanmışdır. "Şöhrətpərəstlik
yarmarkası"nda Snoblar dünyasını yaradan müəllif keçən əsrin əvvəllərini təsvir
edərək onu digər tarixi dövrlərin analoqu kimi göstərməyə müvəffəq olmuşdur.
Teatrlaşdırma prinsipi dünyanın satirik təsvir elementi kimi "Şöhrətpərəstlik
yarmarkası" romanı üçün çox vacibdir. Teatrlaşdırma ciddi tərtib edilmiş, "çox
məharətlə rolları bölüşdürən müdrik safsar (xəzli heyvan) tərəfindən idarə
olunan" tamaşadır və burada "safsar" rolunda hər şeyi əhatə edən sənətkarın
yaradıcılıq iradəsi çıxış edir. Teatrlaşdırma həmişə icraçıların – səhnə
oyunçularının və tamaşa- çıların mövcudluğunu nəzərdə tutur: təsadüfi deyildir
ki, qədim yunan dilindən tərcümədə "teatr" sözü "tamaşaçı üçün yer" deməkdir.
"Oyun" və "teatrlaşdırma" anlayışlarının qovuşuğunda "teatrallıq" anlayışı
dayanır. Bu anlayışın özü də incəsənət növü kimi teatr məkanından çıxaraq ədəbi
əsərə daxil olur. Daha geniş mənada götürsək, ədəbiyyatda "teatrallıq" anlayışı
əsərin xüsusi bədii təşkil formasını ifadə edir. Vilyam Tekkereyin "Şöhrətpərəstlik
yarmarkası" romanının ikinci adı "Qəhrəmansız roman" kimi təqdim edilmişdir.
Burada dünya romanın əsas hissəsini təşkil edən hadisələr fonunda Yarmarka təsvir
olunur. Kuklaoynadan tamaşaçıları çağırır, onlara bəzi kuklaları təqdim edir:
Rebekka, Emili, Dobbin. O, insanları içərisində hər 14 şeyi olan tamaşaya
baxmağa dəvət edir: "qan axıdılan döyüşlər, möhtəşəm və dəbdəbəli karusellər,
kübar həyatın səhnələri, eyni zamanda çox sadə insanların həyatından görüntülər,
həssas ürəklər üçün məhəbbət epizodları, bir də yüngül janrda komik
epizodlar".1 "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nda pul, cəmiyyətdə mövqe və ehtiram
dalınca qaçarkən həqiqi dəyərlər yaddan çıxır. İnsan bankdakı hesabı, titulu və
nəyisə qurban vermək bacarığına görə dəyərləndirilir. Vilyam Tekkerey
personajlarına müdrik və hər şeydən agah skeptikmoralistin istehzalı baxışları
ilə yuxarıdan aşağıya baxır və onları oxucusuna hoqqabazlıqları və qeyri-adi əyləncələri
nümayiş etdirən insanları yarmarka balaqanındakı marionetlər kimi göstərir. Əsərin
müəllifi kukla tamaşasının şərhçisi və rejissoru rolunda çıxış edir. Onun
tamaşaçıya müraciətinin tonu dəyişə bilər: bu gah məzəli eyham, gah acı
istehza, gah da hiddətli ifşa ilə yoğrulmuşdur. Ədib əsərində geniş aristokratlar
qalereyasını yaratmışdır. Bu, Krouli ailəsinin çoxsaylı üzvləridir: ədəbsiz və
kobud mülkədar Pitt Krouli, onun oğulları və qardaşı Byut Krouli, qohumlarının
bir-birləri ilə çəkişdikləri bö- yük var-dövlətə sahib yaşlı xanım Krouli.
Pula, var-dövlətə görə Kroulilərin hər biri rəqibinin boğazını üzməyə belə
hazırdır. Acgöz maraqlar və alçaq ehtiraslar doğma insanları bir-birinin düşməninə
çevirir. Ser Pitt Kroulinin – "həyatın rəzilliklərinə həvəsi olan filosofun" şəxsiyyəti
daha koloritlidir. Ser Pitt qəddar və tamahkardır. O, savadsızdır və indiyə qədər
əlinə bir kitab belə alıb oxumağa cəhd göstərməyib, buna baxmayaraq, "son dərəcə
prinsipiallıqla öz ləyaqətini qoruyur və nadir hallarda, özü də yalnız dördatlı
qoşquda gəzib dolaşır". "Dünyada çətin ki, ikinci belə hiyləgər, alçaq, xudbin,
deyingən və əxlaqsız qoca tapılsın. Pitt Kroulinin yekəpər əli öz cibindən
başqa istənilən cibə girməyə hazırdır".2 Aristokrat snoblar cərgəsində markiz
Staynın da adı çəkilir. O, böyük həyat təcrübəsi olan yaşlı, sırtıq, bacarıqlı əyyaş
və oğrudur. Lakin Stayn özünə titul və böyük sərvət əldə edə bilir, adlı-sanlı
aristokrat qızla evlənir və cəmiyyətin sütununa çevrilir. Burjua dairələrinə mənsub
Emili və aristokrat mühitinə qoşulmağa can atan Rebekkanın taleyi timsalında
yazıçı ingilis həyatının realist mənzərəsini yaradır, şəxsi talelərin sosial
mühitlə əlaqəsini açıb göstərir.
Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nda insanlar, təbii
ki, varlılara yaltaqlanırlar" – qəhrəmanların münasibətləri bununla izah
olunur. Birja dəllalı Sedlinin ailəsi dilənçi vəziyyətinə düşür, tacir Osborn
isə uğur qazanır. Sedlinin müflisləşməsi qohumu Osbornu ondan üz döndərməyə məcbur
edir. Vardövlətdən məhrum olmuş bədbəxt Emili də çölə atılır. Yalnız miras
alaraq, o, yenidən burjua snoblarının dünyasında özünə yer tapa bilər. Vilyam
Tekkerey oxucunu Bekkinin heç də əxlaqi cəhətdən vergi müfəttişi vəzifəsində
uğur qazanan Coz Sedlidən, Krouli ailəsindən pozğun olmadığını anlamağa məcbur
edir. Şübhəsiz ki, o, yazıçının rişxəndlə soyadlar verdiyi, at, qoyun və digər
heyvanlarla birbaşa qohumluğuna işarə etdiyi "yüksək təbəqədən" olan adlı-sanlı
şəxslərdən pis deyildir. Əlbəttə ki, Bekki öz ədəbsiz, pozğun və qəddar himayədarı
markiz Stayndan (yazıçı ona həmçinin "Stein" – alman dilində "daş" soyadı
vermişdir) da pis deyildir. Buna görə də Bekkinin bütün intriqalarına
baxmayaraq, çətin ki, Staynı onun qurbanı hesab etmək olar. Rebekka Şarp
ağıllı, fərasətli, mahir, cazibədar, enerjili, işgüzardır, möhkəm xasiyyətə, qətiyyətə,
iradəyə malikdir. O, ilk dəfə romanın səhifələrində görünəndə heç nədən məlumatı
olmayan oxucu qeyri-iradi olaraq ona rəğbət bəsləyir. Özündən razı, təkəbbürlü
və lovğa miss Pinkerton Bekkini – kasıb zümrənin qızı – istedadlı, lakin səhlənkar
və içkiyə qurşanmış rəssam-atası və tanınmayan rəqqasənin yetim qızını kölə vəziyyətində
saxladıqları gənc qızlar üçün istifadə edir. Pansionu tərk edərkən o, özünü necə
də sərbəst və hiddətli aparır. Lakin Bekki Şarpın xarakteri, onun həyat məramı
və ona çatmaq üçün seçdiyi vasitələr, davranış tərzi heç də qəhrəmana xas
xüsusiyyətləri özündə təcəssüm etdirmir. Bekki Şarp acgöz fırıldaqçıdır. O,
yuxarıya doğru irəliləyərək böyük var-dövlətə, ad-sana və ya ən böyük vəzifəyə
çatmaq üçün hər şeyə hazırdır. O, heç də əxlaqsız həyat tərzi yaşadığı üçün
özünü günahlandırmağa meylli deyil, əksinə bunun səbəbini yaşadığı mühitdə,
maddi ehtiyacda görür. Vilyam Dobbin Emilini nəvaziş və fədakarlıqla sevir,
Emilinin sözləri ilə desək, o, "xeyirxahlıq və dürüstlük mücəssəməsidir". Bu
yalnız qərəzli görünə biləcək Emilinin sözləri deyil, həm də müəllifin
fikridir. Bu məsələdən agah olmaq oxucu üçün o qədər də çətin deyildir. Lakin
Emilinin yaşadığı mühit maskalanmış insanları asanlıqla öz toruna sala bilən "əsasları"
ilə şübhəli görünür. "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın müsbət qəhrəmanı Çarlz
Dikkens romanlarının müsbət qəhrəmanları kimi güclü təsir və simpatiya oyatmır.
Bekki asanlıqla və ani olaraq özünə qəsd etmək fikrindən çəkinir. O, 16 sadəcə
inadkar yox, həm də parlaq həyata can atan həyatsevər obrazdır. Emili Sedlinin
həyatı fərqli şəkildə qurulur. Onun payına olmazın əzab-əziyyət düşür, o, özünü
həm sadəlövh, həm də səfeh kimi aparır, lakin yalnız özü haqqında fikirləşmir,
öz qeydinə qalmır. Müəllif onun haqqında hekayəni "xoşbəxt sonluqla" – onu sevən
insanla, Vilyam Dobbinlə nigahla bitirməyi mümkün hesab edir. Yazıçı göstərir
ki, bu insanlar həyatlarında belə bir sevincə həqiqətən də layiqdirlər.
"Yarmarka"da hadisələrin cərəyan etdiyi zamanı yazıçı Napoleon müharibələrinin
Avropanı lərzəyə gətirdiyi XIX əsrin ilk 30 ilinə aid edir. Romanda bir neçə səhifə
əsərin bəzi personajları kimi Vilyam Dobbinin də iştirak etdiyi Vaterloo
döyüşünə həsr edilmişdir. Vilyam Tekkereyin təsvir etdiyi "Söhrətpərəstlik
yarmarkası" alqı- satqı mərkəzində baş verən hadisələri xatırladır və yazıçı təqdim
etdiyi obrazları ilə yarmarka sevincini və təlaşını özünün yaratdığı balaqan
(küçə tamaşası) tamaşasına oxşadır. "Şöhrətpərəstlik yarmarkası"nın hadisələri
XIX əsrin 10–20-ci illərini əhatə edir. Əslində Uiyam Tekkereyin romanında baş
verən hadisələr Lev Tolstoyun "Hərb və sülh" romanında təsvir olunan tarixi
dövrün bir hissə- sini əhatə edir. Romanın bəzi epizodlarından göründüyü kimi
Vilyam Tekkerey Napoleon hücumunun dəf edilməsi nəticəsində insanlarda vətənpərvərlik
əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsindən çıxış edərək böyük ustalıqla real sosial
mühitin yeni səhnələrini yaratmışdır.
Mənbə: GÜLSƏRƏN HAMLET QIZI ÖMƏROVA
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA
SOSİAL MÜHİT VƏ İNSAN PROBLEMİ
(U.TEKKEREY VƏ C.MƏMMƏDQULUZADƏNIN ƏSƏRLƏRI
ƏSASINDA)
İstinadlar
