Vasili Lvoviç Veliçko (2 (14) iyul1860, Priluki[d], Poltava quberniyası[d] – 31 dekabr 1903 (13 yanvar1904), Sankt-Peterburq) — Rus şairi, publisist və son dərəcə millətçi cərəyanın ictimai xadimi, Qarayüzlərin ən erkən nümayəndələrindən biri.
V.V.Bartoldun ön sözü ilə türk əfsanəsi "Cəsur Domrul dastanı"nın tərcüməsi, "Aylıq əlavə" "Niva", 1897, aprel
Vasili Veliçko Poltava vilayətinin Priluki şəhərində zadəgan ailəsində anadan olub. Uşaqlığını ailə mülkü olan Verniqorovşçina malikanəsində keçirib. 1870-ci ildən Kiyevdə Daniel pansionatında təhsil alıb. O, 1883-cü ildə Sankt-Peterburqda imperator hüquq məktəbini bitirmiş, Ədliyyə Nazirliyində və Dövlət Əmlak Nazirliyində xidmət etmişdir.
Yaradıcılığı
Gənclik illərində liberal ədəbi-bədii dairələrə yaxın olub. 1880-ci ildən o, şeirlərini (bəzən V. Voronetski təxəllüsü ilə) ilk olaraq “Jivopisnoe obozreniye”, “Trud”, “Sveta”, “Novoe vremya”, “Niva”da, “Nedelya”, “Həftənin kitabı”, “Rus düşüncəsi”, “Şimal” liberal nəşrlərində, "Herald”, “Avropa bülleteni”, sonra isə toplular şəklində - “Şərq motivləri” (1890), “Uşaqlar üçün şeirlər” (1894), “Qafqaz nəğmələrindən” (1895) çap etdirməyə başlayır.
"Şərq motivləri" toplusu Vasili Veliçkoya şair kimi şöhrət gətirmişdir. Tənqidçilər bu əsərdən sonra "müəllifin şübhəsiz və böyük poetik istedadını" qeyd etməyə başladılar. 1895-ci ildə onun şeirləri P.P.Pertsovun "Gənc poeziya" antologiyasına daxil edilmişdir. Bəstəkarların (E.Dlusski, S.Lyapunov və b.) “Şərq motivləri” toplusundan olan misralar üzərində yazdığı romansların çoxu eyni dövrə aiddir.[2]
Poeziya ilə yanaşı, Vasili Veliçko nəsr təcrübələri ilə də məşğul olmuşdur. O, roman və hekayələr yazır ("Nejdançik", "Ruhun qeydləri"), səhnə üçün bir neçə pyes yaratmışdır - "Qaz otağı", "İki sədəqə", "İlk uçuş" (Qriboyedov mükafatı), "Don Juan nəsli" (1900), "Neft fəvvarəsi" və başqaları, "Menşikov" şeirindəki dram bunlardandır. Hal-hazırda Veliçkonun yaradıcılığı unudulur, yalnız musiqiyə çevrilmiş və bəzən romans kimi ifa olunan "Qabarma" şeiri istisnlıq təşkil edir.
1890-1891-ci ilin qışında Veliçko rus filosofu və ilahiyyatçısı Vladimir Solovyovla görüşüb dostlaşdı. 1902-ci ildə onun ölümündən sonra Veliçko şəxsi xatirələri əsasında “Vladimir Solovyev. Həyat və Yaradılışlar” əsərini nəşr etdirdi.
O, 1880-1890-cı illərin əvvəllərində Sankt-Peterburqda mövcud olmuş, əmisi qızı, digər mənbələrə görə həyat yoldaşı Mariya Georgiyevna Muretovanın evində toplaşan yazıçılar dərnəyinin ilham mənbəyi olmuşdur.[3] Buraya görkəmli yazıçı və rəssamlar daxil idi: Nikolay Leskov və Daniil Mordovtsev, İlya Repin və Nikolay Karazin, alimlər Aleksandr Veselovski və Aleksandr Ladıjenski və başqaları.[4]
Vasili Veliçko Qafqaz dövrünün bəzi əsərlərini Mariya Muretova (ədəbi təxəllüsü Mariya Maro) ilə birlikdə yazmışdır.[5]. Bu dövrdə onun Mikelancelodan poetik transkripsiyaları, fars şairlərinin (Ömər Xəyyam, Hafiz), eləcə də türk və gürcü şairlərinin (Akaki Sereteli, İlya Çavçavadze, R.D.Eristov) tərcümələri çap edilir. Korney Çukovski Veliçkonun bu tərcümələri haqqında kəskin mənfi fikirlər səsləndirirdi. Onun fikrincə, şair şeirləri rus dilinə tərcümə edərkən ilkin müəllifin mənsub olduğu mədəniyyətə xas olan milli xüsusiyyətlərdən qurtulmağa çalışıb: "Belə görünür ki, o, gürcü dilindən tərcümələrində bir dənə də olsun gürcü xüsusiyyətinin olmamasına xüsusi diqqət yetirirdi... "Bu cür münasibətin əsası bu şairləri yaradan insanlara qarşı nifrətdir” - deyə, Çukovski Veliçkonun poetik tərcümələrini “banal misralar” kimi xarakterizə edirdi.[6]
Əsrin əvvəlində Veliçko K.K.Sluçevskinin "Cümə" poeziya dərnəyinin iclaslarında iştirak edirdi. O,"Cümə" almanaxının "Dennitsa" nəşrində onun "Don Juan nəsli" pyesi nəşr olunmuşdur.
Ömrünün son illərində yaradıcılığı
Veliçko və erməni publisist G.A.Canşiyevin polemikasının dərc olunduğu "Russkaya Mısl" jurnalının mündərəcatı.
1890-cı illərin ortalarında Veliçko liberal mətbuatla işləməyi dayandırdı. P.P.Pertsovun qeyd etdiyi kimi, "Stasyuleviç məktəbinin kosmopoliti olan o, ... Katkov məktəbinin millətçisi oldu".[2] Veliçko Qafqazda millətlərarası münasibətlər və Rusiyanın Qafqaz maraqları ilə bağlı bütün sonrakı mühakimələrini artıq monarxizmin və möhkəm dövlət hakimiyyətinin inamlı tərəfdarı kimi ifadə edirdi. 1897-ci ildə Tiflisdə çıxan yarımrəsmi "Qafqaz" qəzetinin baş redaktoru oldu. Fəaliyyətində o, erməni millətçiliyini ifşa edirdi.[7] Bu cür fəaliyyət kəskin etirazlara səbəb oldu[8] və 1899-cu ildə Veliçko vəzifəsini tərk edərək Sankt-Peterburqa getməyə məcbur oldu.[9] Mühafizəkar mətbuatın yazdığı kimi, "o, günün Qafqaz qəzəbini ürəyinə çox yaxın buraxdı, onları ifşa etmək üçün alovun üzərinə yeridi və bu mübarizədə məğlub oldu".[10] A.S.Suvorin Rusiyanın geosiyasi maraqları ilə bağlı fikirlərindən çıxış edərək, Veliçkonun müdafiəsi üçün çıxış etdi.[11]
Sankt-Peterburqda Veliçko Rusiya Assambleyasının təşkilatçılarından birinə çevrildi (onun üzvləri arasında, xüsusən də cəmiyyətin proqramının hazırlanmasında iştirak edən Vladimir Purişkeviç və V.A.Qrinqmut da vardı və Veliçko ilə canlı yazışmalarda idilər).[12]
1902-ci ildən Veliçko əvvəllər yalnız öz şeirlərini dərc etdirdiyi "Rus bülleteni"nin həmredaktoru oldu və redaktorluğa başlayandan "Rus nitqləri" adı altında millətçi və şovinist publisistik məqalələr dərc etdi ("Əcnəbilər və kənarlar", "Ölümcül sual", "Sionizm ", "Çıxış"- son üç əsərdə Veliçkonun fikrincə, "Qarayüzlərin yəhudi məsələsinin həlli konsepsiyası formalaşdırıldı").[4]
Veliçkonun siyasi kredosu bu sözlərlə ifadə olunurdu: “Pravoslavlıq, avtokratiya və milliyyət... Rusiya üçün eyni həyati həqiqətdir, quş üçün qanad, nəfəs alanlar üçün hava kimidir”.[4]
Ölümündən əvvəl Veliçko, şahidlərin dediyinə görə, dostlarına belə demişdi: “Rusiyanın, çarın və xalqın rifahını düşünün!... Çarın ruhu xalqın ruhudur! O, Tanrının himayədarıdır, xalqla Tanrı arasında canlı əlaqədir!... Rus ziyalılarının yaramazlıqlarında xalqın günahı yoxdur. Onun ruhunun qanadlarında Rusiya dünyadan ucalacaq!... Kəndə get! Rusiyanı zəfərlə doğru yola aparacaq düsturlar hazırlanacaq!”[4]
Veliçkonun özü mədəni idealını belə ifadə edirdi: “Müqəddəs ədəbiyyat məbədinə girən hər kəs öz-özünə desin: “Mən korlanmış kafeşantan qapılarında parlaq elektrik çırağı olmaq istəmirəm. Mən məbədimin qurbangahının qarşısında çətinliklə görünən mum şamı olmağı üstün tuturam !!!".[4]
Veliçko sətəlcəmdən vəfat etmişdir. O, Verniqorovşçina fermasındakı ailə məzarlığında dəfn edildi.
Veliçko yaradıcılığında milli məsələ
Vasili Veliçkonun baş redaktoru olduğu "Qafqaz" qəzetinin üz hissəsi
XIX əsrin sonlarında Zaqafqaziyada erməni millətçiliyinin artması Rusiya imperiyasında yaşayan digər xalqlara qarşı açıq-aşkar təcavüzkar vüsət almağa başladı. 1896-cı ildə Qafqaz canişinliyinin yeni canişini təyin edilən knyaz Qriqori Qolitsın erməni millətçiliyinin görüb çar hökümətinin ermənilərə üstünlük verən əvvəlki kursunu qətiyyətlə dəyişdirdi, erməni məmurlarının sayını kəskin şəkildə azaldıb, onları müsəlmanlarla əvəz etdi. Qolitsın dövründə xalqlar arası nifaq salan və terrorla məşğul olan bəzi erməni ictimai təşkilatları bağlandı, xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyəti kəskin şəkildə məhdudlaşdırıldı, erməni dövri nəşrlərinə qarşı senzura gücləndirildi, bəziləri isə bağlandı, millətçi erməni mədəniyyətinin bir çox xadimləri ifşa edildi. Rusiyanın rəsmi-bürokratik dairələrində erməni terrorçularına qarşı mübarizə geniş vüsət aldı.[13] 1897-ci ildə Tiflisdə çıxan “Qafqaz” qəzetinə rəhbərlik edən Veliçko öz nəşrləri ilə bu mübarizənin ideoloji əsasını verdi. Onun bu vəzifədəki fəaliyyəti erməni terrorunu və millətçiliyini ifşa etmək oldu.
Veliçko öz nəşrlərində erməniləri “Qafqazda rus davası” üçün “zərərli” bir xalq kimi gürcülərə və azərbaycanlılara qarşı qoyur[14][15] – o, onları Rusiya təsirinin dirijorları hesab edir, xüsusən də gürcüləri fərqləndirirdi. Veliçkonun fikrincə, Qafqazda rusların əsas müttəfiqləri onlar idi və Qafqazda rusların sayını və təsirini artırmaqdan ibarət olan Rusiya siyasətinin təşviqinə xidmət etməli idilər.[16] Gürcülər, Veliçkonun fikrincə, ruslarla ortaq din, tarix və ümumi dövlət idealı ilə əlaqələndirilir. O, gürcülərə qarşı separatizm ittihamlarını rədd edərək, separatizm təzahürlərini yalnız Rusiya administrasiyasının səhvlərinin nəticəsi hesab edirdi: “Gürcülər inamla loyal sözünü irəli sürməyi sevirlər, bu da Qafqaz simvolik dilində imperatora sədaqət etirafı, lakin istəməmək mənasını verir. Azərbaycanlılar isə “məhdud hakimiyyətin kortəbii, güclü və patriarxal-ədalətli tərəfdarlarıdır” və buna görə də “... dövlətçiliyə və... qeyri-məhdud monarxiya ideyasına kortəbii, üzvi şəkildə rəğbət bəsləyirlər”.[17]
Bundan əlavə, Veliçko islamın öyrənilməsinin qatı tərəfdarı idi:
“İndiyə qədər biz İslam məsələsində mədəniyyətsiz idik. Dövlətimizdəki müsəlmanlar ruslardan sonra birinci yerdədirlər və Şimali Afrikadakı hər bir fransız məmur üçün masa üstü olan “Le Coran analizi” kitabının tərcüməsi belə əlimizdə yoxdur. Müsəlmanlarla məşğul olan məmurlarımızda onların dünyagörüşünün əsas mənbəyini araşdırmağa kömək edəcək heç bir ciddi və qərəzsiz müstəqil araşdırma yoxdur. Düzünü desəm, nə qədər ki, bu cür kitablar yazacaq adam yoxdur, çünki bizim Asiya əyalətlərinin məmurları başqa maraqlara dalıblar.
V.L.Veliçko, “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər”.[18]
Veliçkonun “yad, təcrid olunmuş şər qüvvələr”ə aid etdiyi ermənilərə gəlincə, o, onlara eqoist ümumi Qafqaz istismarçıları rolunu təyin etmişdi.[19] “Qarayüzlər” ideyasının müasir tərəfdarı A.D.Stepanovun “Qarayüzlər” kitabında dərc edilmiş və “Rus xəttinin bülleteni” millətçi nəşrinin səhifələrində ifadə etdiyinə görə, Veliçko Qafqazda “düşmənçiliklə" üzləşdi. Rus davası, yaxşı təşkil edilmiş və güclü erməni plütokratiyası, korrupsiyaya uğramış bürokratiya ilə birləşdi. Rus qəzetinin yeni redaktoru isə güclü mafiyaya müharibə elan etdi. Bu mübarizə üç il davam etdi. Lakin qüvvələr çox qeyri-bərabər idi... O vaxta qədər o, korrupsiyalaşmış bürokratiya arasından çoxlu nüfuzlu düşmənlər toplamışdı”.[4]
Veliçkonun erməni ekstremizmini ifşa etməsi o vaxt redaktoru İlya Çavçavadze olan “İveriya” qəzetində yenidən çap olunurdu. Veliçko gürcü millətçilərinin hissləri ilə oynayırdı ki, bu da Qafqaz liberallarının və bu cür irqçi ritorikaya etiraz edən sosialistlərin kəskin etirazına səbəb oldu. Veliçkonun nöqteyi-nəzərindən ermənilər sözdə Rusiya üçün konstitusiya istəyir, yalnız əməldə xalqlar arası nifaq salmaqla məşğul idilər. Onun nöqteyi-nəzərindən bu iyrənc idi və “konstitusiyanı ancaq qeyri-ruslar istəyir, çünki bu, Rusiyada xaos yaradacaq”.
“Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” traktatı
Vasili Veliçkonun bədii yaradıcılığından əlavə siyasi yaradıcılığında “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” traktatı xüsusi yer tutur. Əsərdə o, erməni millətçiliyini xüsusi ifşa edir. Belə ki, Veliçko imperatoruna sadiq bir adam idi. Onun üçün Qafqaz Rusiyanın mülkiyyəti idi. O, Qafqazda baş verənləri yaxşı anlayır, hadisələrə düzgün qiymət verirdi. Məhz hökumətini Qafqazda yol verdiyi qüsurlardan çəkindirməkdən ötrü bu əsəri yazmışdır. Məqsədi hökumətin diqqətini baş verən dağıdıcı proseslərə cəlb etmək idi. Bu məqsəd kitabın adında da ifadə olunmuşdur. V.Veliçkonun bu əsəri Azərbaycan, ümumilikdə Qafqaz tarixini öyrənmək, baş verənləri təhlil etmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Əsər 1904-cü ildə Sankt-Peterburqda müəllifin ölümündən (1903) sonra işıq üzü görmüşdür. Əsəri yazmazdan öncə V.Veliçko bütün Qafqazı gəzmiş, yerli etnoqrafiyanı, tarixi və mədəniyyəti, burada yaşayan xalqları öyrənmişdir. Bu tədqiqatlar, şəxsi müşahidələri onun oçerklərinin əsasını təşkil edirdi. Müəllifin məqsədi Qafqazda imperiya siyasətinə mane olan problem və maneələri göstərmək idi. Müəllif əsərdə Qafqaz xalqlarının milli xarakterinin, adət və ənənələrinin, qarşılıqlı münasibətlərinin dəqiq və dərin təhlilini vermişdir. Veliçkonun əsərlərində Qafqazın XX əsr tarixinin faciəli epizodlarının kökləri çılpaqlığı ilə görünür. O, erməni plutokratiyasının gələcək məqsədləri naminə tədricən Rusiya hökumət strukturlarına nüfuz etdiyini yaxşı görürdü. Publisist bu kitabında diqqəti “erməni intriqasının” yayılmasına cəlb edir, göstərirdi ki, siyasətdəki erməni işbazları rus məmurlarını pozğunlaşdırır. Məsələn, Zaqafqaziya dəmiryolunun çəkilməsindən söz açan müəllif yazır ki:
Ondan ancaq Bakı və Tiflisi iqtisadi cəhətdən əllərinə almış ermənilər qazanmışlar. Erməni sənaye firmaları yolun Qara dənizdəki son məntəqələrində - Poti və Batumda ağalıq edirlər...
V.Veliçko həyəcan təbili çalır ki, erməni neftxudalarından ibarət xeyriyyəçilər Ermənistanın tamamilə ayrı tarixinin yaradılmasına, bu kiçik xalqın, onun qəhrəmanlarının şişirdilməsinə cəhd göstərirlər. Bu zaman daha aydın və layiqli tarixi olan qonşu xalqlara qara yaxılır, abidələr saxtalaşdırılıb mənimsənilir. Müəllif Cənubi Qafqazda meydan sulamağa başlayan ermənilərə şərait yaradan Rusiya imperiyasının məmurlarını səriştəsizlikdə günahlandırır və hakim elitanı erməni kilsəsi üzərində nəzarəti gücləndirməyə çağırırdı. Veliçkonun traktatında əsas məqam regionda terror ənənəsinin əsasının ermənilər tərəfindən qoyulduğunun qeyd edilməsidir.[17]
İrsi
Veliçkonun ideoloji baxışları əsasən rus millətçiliyi ideyalarının müasir müdafiəçiləri tərəfindən paylaşılır və qarayüzlər təşkilatlarında geniş yayılır.[4]
Onun əsrin əvvəllərində erməni millətçiliyini ifşa etməsi, ermənilərin Qafqazda xalqlar arası nifaq salması haqda araşdırma və yazılarına müasir Azərbaycan tarixçilərinin əsərlərində tez-tez istinad olunur.[20][21][22][23] Veliçkoya məxsus erməni terrorunu ifşa edən nəşrləri Azərbaycanda nəşr edilir. 1990-cı illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Veliçkonun “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” traktatını 30 min tirajla nəşr etdirmişdir.[24] Qərb tarixçiləri Tomas de Vaal[24] və Odri Altstadt[25] müasir Azərbaycanda Veliçkonun akademik nəşrlərinin populyar olduğunu qeyd edirlər.
Azərbaycanda 2011-ci ildə Vasili Veliçkonun “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” traktatı yenidən nəşr olunmuşdur.[18]
Əsərləri
Восточные мотивы. Стихотворения. СПб., 1890;
Второй сборник стихотворений. СПб., 1894;
Вселенский христианин. Жизнь и творения В. С. Соловьева // Книжки Недели. 1900. Ноябрь. С. 7-29. Декабрь. С. 125—144. 1901. Январь. С. 107—138.
Belə mürtəce tərcüməçilərə, məsələn, jinqoist vətənpərvər və şovinist şair Vasili Veliçko da daxildir. Görünürdü ki, o, gürcü dilindən etdiyi tərcümələrdə bir dənə də olsun gürcü xüsusiyyətinin olmamasına xüsusi diqqət yetirirdi... Belə münasibətin əsası da bu şeirləri yaradan insanlara qarşı aşağılayıcı münasibətdir..
↑А. М. Давтян «Очерки армянской литературы, истории и культуры», «Айастан», 1972 г. стр. 488(502).
Veliçko Vasili Lvoviç (1860-1903) 1897-ci ildən Tiflisdə nəşr olunan yarırəsmi “Kavkaz” qəzetinin redaktoru idi, bu qəzet ermənilərin şovinizminə qarşı mübarizə aparırdı. Bu cür fəaliyyət ermənilərin kəskin etirazlarına səbəb oldu və üç ildən sonra Veliçko Sankt-Peterburqa qayıtmağa məcbur oldu.
↑Е. А. Диннерштейн, «А. С. Суворин: человек, сделавший карьеру», ROSSPĖN, 1998. ISBN 5-86004-123-3, 9785860041233 стр. 91(374).
Rəsmi “Kavkaz” qəzetinin redaktoru Vasili Veliçko ermənilərin kütləvi şıkayəti əsasında “millətləri ayağa qaldırdığına, onların arasına nifaq toxumu səpdiyi” bəhanəsi ilə başqa vəzifəyə keçirildi.
↑(Ф. Н. Берг?) В. Л. Величко. — Родная речь, 1904, № 3, 18 января.
↑Е. А. Диннерштейн, «А. С. Суворин: человек, сделавший карьеру», ROSSPĖN, 1998. ISBN 5-86004-123-3, 9785860041233 стр. 91(374).
↑ 12Том де Ваал. «Черный сад». Глава 9 «Противоречия. Сюжет двадцатого века»
↑Odri Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. 207. «Whether inside or outside the political arena, the academic and cultural intelligentsia continued to explore the „unopened pages“ of history and its restructuring of national literature. 108 Books on historical geography,109 early history,110 historical documents or manuscripts, 111 and reprints of Russian scholars' early twentieth-century works 112 were rapidly produced to document Azerbaijan’s historical, cultural, and political claims to Kara-bagh. 112. V. L. Velichko, Kavkaz: Russkoe delo i mezhduplemennye voprosy (St. Petersburg, 1904; reprinted Baku: Elm, 1990).»
Ədəbiyyat
Апраксин П. Н., Бурнашев С. Н. Последние дни Величко. М., 1904;
Бородкин М. М. Памяти Василия Львовича Величко (О его поэзии). Доклад в Русском собрании и Харьковском отделе // Русский вестник. Кн. 2. 1904.
Венгеров С. А. Очерки по истории русской литературы. Изд. 2-е. СПб., 1907;
Вожин П. Как умер Величко // Русский вестник. Кн. 2. 1904.
Восторгов, о. И. И. Борец за русское дело на Кавказе // Прот. Иоанн Восторгов. Полн. собр. соч. В 5 т. Т. 2. СПб., 1995;
Вязигин А. С. В. Л. Величко // В тумане смутных дней. Харьков, 1908;
Де-ла-Барт Ф. Литературный кружок 90-х // Известия общества славянской культуры. Т. 2. Кн. 1. 1912;
[Любомудров А. А.] Памяти патриота. (По случаю кончины В. Л. Величко). Тула, 1904;
Степанов А. Д. Величко Василий Львович // Святая Русь. Большая Энциклопедия Русского Народа. Русский патриотизм. Гл. ред., сост. О. А. Платонов, сост. А. Д. Степанов. М., 2003;
Степанов А. Д. Певец Русской идеи. Василий Львович Величко (1860—1903) // Воинство святого Георгия: Жизнеописания русских монархистов начала XX века. / Сост. и ред. А. Д. Степанов, А. А. Иванов. СПб., 2006;
Туманов Г. М. В. Л. Величко. // Характеристики и воспоминания. Заметки кавказского хроникера. Т. 2. Тифлис, 1905.
