Abidə Van şəhərinin mərkəzində Təbriz qapı ilə Orta qapı yollarının kəsişməsində yerləşir. Günümüzdə qalıntıları qalan abidənin heç bir kitabəsi tapılmayıb. Bu səbəbdən onun tikilmə tarixi ilə bağlı tarixşünaslıqda dəqiq fikir yoxdur, lakin bu barədə prof. Oqtay Aslanpanın verdiyi tarix daha dəqiq hesab edilir. 1970–1973-cü illər arasında apardığı qazıntılar nəticəsində Oqtay Aslanpa abidənin Qaraqoyunlu Qara Yusifin səltənət dövründə inşa edildiyini söyləmişdir.[1]O bildirir ki, qazıntıdan tapılan sərdabə qalıqları, divar bəzəkləri, məhlulun növü və texnikası da bu fikri təsdiq edir.
Daha sonra bu fikir Culs Laurenin Türkiyə səyahəti ilə bağlı yayımladığı kitabında da öz əksini tapmışdır. O yazır ki, mərkəzləri Ərciş olan Qaraqoyunluların ən görkəmli abidəsi Vandakı Ulu məscididir. Tarixşünaslıqda Oqtay Aslanpanın irəli sürdüyü bu fikir bir çox tarixçi tərəfindən də dəstəklənir.[1]
Abidənin tarixi ilə bağlı bir digər fikir Faruq Sümər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sümərə görə 1385-ci ildə Vanda Hakkari hakimi İzzəddin Şir rəhbərlik edirdi. Şəhər 1425-ci ildə Qaraqoyunlu idarəsinə keçmişdir.[2]
Şehbal jurnalının 1330-cu il tarixli 475-ci səhifəsindəki mətndə yerləşdirilmiş 3 fotoşəkil Van Ulu məscidinə aiddir. Fotoların altında təsvirlər var. İzahatlar isə belədir "Vandakı böyük məscidin qalıqları 830 il ərzində qədim Van Erciş və Azərbaycanın bir hissəsini idarə edən Arran hökmdarlarından İmaməddin Veddunya Əli bin Musa tərəfindən tikilmişdir." Bu izaha başqa heç bir mənbədə rast gəlinmir. Bundan əlavə, jurnalda bu məlumatın haradan alınması ilə bağlı heç bir izahat yoxdur.[3]
Türk tarixçi Aydın Talay əsərində "1020/1611-ci il tarixli Evkaf kitabında Vanda Şahərmən Məscidi Şərifi (Ulu Məscid) ifadəsi var…" cümləsinə yer vermişdir.
Van şəhərinin yerli mətbuatında Van Ulu məscidi ilə bağlı iki xəbər abidənin tarixi ilə bağlı məsələni daha da çətinləşdirir. İkinisan qəzetinin xəbərinə görə Ulu məscid ilə bağlı məlumatda abidənin Ağqoyunlu səlahiyyətlilərindən Şah Ərmən adı ilə tanınan şəxs tərəfindən tikdirilidiyi bildirilir. İkinisan qəzetinin növbəti sayında bu dəfə binanın məruz qaldığı təbii fəlakətlər haqqında məlumat verilir.[4] 1056-cı ildə baş verən zəlzələdə binanın qərb hissəsinin dağıldığı, bünövrə gəliri olmayan məscidin Əli Əfəndi tərəfindən öz pulu ilə təmir edildiyi yazılıb.[5]
Məscidin tarixi ilə bağlı tarixşünaslıqda ən çox dəstəklənən ortaq fikir onun Qaraqoyunlu dövrü memarlıq abidəsi olmasıdır.[5]
1874-cü ildə binanın günbəzi dağılıb və buna görə də tərk edilib. XX əsrdə Şərqi Anadoluda baş verən hadisələr zamanı quruluş tamamilə dağıdılıb. Abidənin mədrəsəsi olduğunu isə Övliya Çələbinin əsərindən öyrənirik. Günümüzdə bu mədrəsə mövcud deyil. Məscidi 1655-ci ildə ziyarət edən Övliya Çələbi Ulu məscid haqqında öz səyahətnaməsində yazırdı: "Azərbaycan şahlarından olan Ağcaqoyunlu Şah Cahanın binasıdır və bundan böyük məscid yoxdur. Qiblə qapısından mehraba çatanda tülən və arzen orta ayaq ilə ayaqdadır.. Və qədim mehrab u minbəri var ki, vacibu seyrdir."[6]
Memarlıq xüsusiyyətləri
1970–1973-cü ildə qazıntılar aparılan abidənin günümüzdə divarları və minarəsi mövcuddur. 22,3×26.3 m ölçülərində düzbucaqlı plan üzərində qurulan mehrabın qarşısı qübbə ilə bağlanıb. Üçü şimalda, biri şərqdə və biri qərbdə yerləşən 5 dayaq və mehrab divarları uclu tağlarla bir-birinə bağlanaraq mehrabın ön hissəsinin 9 metr diametrli günbəzini daşıyır. Günbəzin içi pətəkvari müqərnəslərlə doldurularaq üst örtüyə qaldırılıb. Binanın qalan hissələri şimaldan üç, şərqdən və qərbdən iki cərgədə günbəzin ½ hündürlüyündə ulduz tonozlarla örtülüb. Bu tağların içəridə səkkizguşəli dayaqlarla daşındığı gözə çarpır. Prof. Aslanapanın qazıntıları zamanı üzə çıxarılan dayaqlar fərqli xüsusiyyətlər nümayiş etdirir.[3] Şərq divarında şimaldan başlayaraq birinci və ikinci dayaqlar yonma daş üzərində iki sıra kərpic kimi davam etmiş və birinci dayağın divara bərkidilmiş olduğu aşkarlanmışdır. Üçüncü və dördüncü dayaqlar isə yerdən söküntü daşları ilə ucaldılmışdır. Beşinci dayaq aşmış vəziyyətdə aşkar edilmişdir və səkkizguşəli quruluşa malikdir. Bu kərpic payə və yelçəkən formalı tağın başlanğıcı sadəcə binanın təxmini hündürlüyünü təyin etməyə kömək etmir, həm də tikinti texnikası haqqında məlumat verir. Bu dayaqlardan əlavə şərq fasadında divar dayaqları var. Üç divar dirəyi olan divar yerdən altı sıra kəsilmiş daşlarla başlayıb kərpic düzülüşü ilə davam edir. Şərq fasadında pəncərəni göstərən heç bir açıqlığa rast gəlinməsə də, qərb tərəfdə yer səviyyəsindən başlayaraq söküntü daşı ilə doldurulmuş boşluqlar aşkar edilmişdir. Onların Cənub-Şərqi Anadoludakı ilk məscidlərə bənzər pəncərə açılışlarının olması düşünülə bilər, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu bölgənin iqlim şəraiti ağırdır. Bu vəziyyəti nəzərə alsaq, yer səviyyəsindən başlayan açılışların mövcudluğunun səbəbi sual yaradır. İşıqlandırma problemi cənubda və qərbdə dörd, şimalda üç, şərqdə beş böyük pəncərələrlə aradan qaldırılmışdır. Şərq divarı cənuba doğru üç qədəmə formasında genişlənir. Şimal-qərbdə minarə əsası aşkar edilib. Kərpic minarəyə giriş cənub istiqamətində qoyulmuş qapı ilə təmin edilir.[7]
Yerdən təxminən 2,90 metr hündürlükdə uzanan postament diametri 4,61 metr olan silindrik minarəyə keçidi təmin edir. Minarənin şimal tərəfində pəncərə qoyulub. Günümüzdə minarənin konus və qapısı dağılmış vəziyyətdədir, lakin 1911-ci ildə eyvanın hələ də ayaqda olduğu və eyvana keçidin müqərnəslə təmin olunduğu məlumdur. Baxmann binanı görəndə minarənin hələ də istifadədə olduğunu və bundan sonra binaya əlavə edilən məscidin minarəsi kimi də istifadə edildiyini qeyd etmişdir. Qərb divarında taclı qapı vardır.[8]
Şimal tərəfdə Osmanlı dövründə tikilmiş və funksiyası dəqiq müəyyən edilməmiş əlavə hissə 8,80 x 15,60 metr ölçüdədir. Bu hissə minarənin şərq kənarında 1,90 metr çölə çıxır. Onun girişi şimal fasadındadır. İki pilləli tağla əhatə olunmuş qapının tağlı alınlığında iki sıra düzülmüş dörd sətirdən ibarət kitabə vardır. Bu yazı abced hesablama ilə 1131 (1718) tarixidir. Bu bölmə Baxmannın qeyd etdiyi məscid olmalıdır.[8]
Ornament xüsusiyyətləri
Van Ulu məscidi 9 metrlik qübbəsi ilə mehrab qarşısı qübbəli məscidlər içində xüsusi yerə sahib olsa da əsas əhəmiyyəti bəzəkləridir. Abidədən ümumilikdə demək olar ki, heç bir bəzək elementi aşkar edilməyib. Ancaq Baxmannın nəşr etdirdiyi fotoşəkillər və qazıntıdan əldə edilən məlumatlar nəzdində Van Muzeyində tapılan ornamental parçaları mümkün qədər tamamlamaq mümkündür.[9]
Abidənin ornamental proqramı bitki və həndəsi naxışlardan, onların arasındakı kitabə zolaqlarından, birləşmə motivlərindən və üç dilimli ornamental tağlardan ibarətdir. Abidənin sıx gips bəzəyi olsa da, kafellər görünmür. Binada kərpic və suvaq birlikdə istifadə edilmiş, təbii rəngləri ilə yanaşı sarı, yaşıl, qırmızı və mavi rənglərə boyanaraq vizual effekt artırılmışdır. Binanın giriş qapısındakı ornament içəridə rast gəlinəcək bəzəyin xəbərçisidir.[10] Pilləli uclu tağla əhatə olunmuş qapının yuxarı hissəsində ulduz kompozisiyası, aşağıda kufi hərfləri ilə düzəldilmiş kitabə kəməri vardır. Baxmann binanı ziyarət edərkən, mövcud qapının qanadlarında köhnə qapı oymalarının izlərinin olduğunu bildirir. Mehrabın qarşısındakı günbəzin içi hər birində müxtəlif həndəsi motivlər olan müqərnəslərlə doludur. Görünür ki, müqərnəsə keçidi təmin edən künc dolğuları və üst örtüyü təşkil edən tağların içbükey səthləri müxtəlif bitki mənşəli kompozisiyalarla bəzədilmişdir. Baxmann günbəzin kiçik qırmızı və sarı kirəmitlərlə tikildiyini bildirir. Binanın digər hissələri kimi, mehrab da günümüzə qədər hissə-hissə gəlib çatmışdır. Van muzeyinə aparılan bu parçalar əlverişsiz şərait səbəbindən yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Baxmann tərəfindən nəşr olunmuş fotoşəkillərə və Q. Şnayderin rəsmlərinə əsasən qazıntı zamanı aşkar edilmiş parçaları müəyyən etmək mümkündür. Kərpic və suvaqdan tikilmiş qurbangah düzbucaqlı formadadır. Material və bəzək baxımından Böyük Səlcuqlu məscidlərinə bənzəyir. Dördbucaqlı çərçivədə mehrabı üç sıra haşiyələr əhatə edir. Ən kənar haşiyə həndəsi keçid, ikinci haşiyə səkkizguşəli ulduz, üçüncü haşiyə üzərində Ayət-əl Kürsi yazısı ilə bəzədilib. İki yuvalı taxça şəklində olan mehrabın xarici taxçasının küncləri sütunlu haşiyələrə və uclu tağlara malikdir. İkinci və əsas niş yarımdairəvi planlıdır.[10]Mehrabın tağ künclərində, taxçanın daxili səthində, boşluqlarda və tağlarda həndəsi, rumi, palmet və kitabə bəzəkləri vardır. Müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmış tağ parçasından belə anlaşılır ki, binanın digər hissələrində də oxşar kompozisiyalardan istifadə olunub. Mehrabın üzərində kitabə kəməri var. Bu kitabə kərpicdən hörülmüş kufi xətti ilə suvaq döşəməyə yığılmışdır. Qazıntı tapıntılarından onun rəngli olduğu anlaşılır. Onun üzərində günbəz müqərnəsləri arasında pəncərələr var. Pəncərələrə aid olduğu təxmin edilən qazıntı tapıntıları suvaq materialından hazırlanmış bitki motivli zəmin üzərində kərpic kufi yazısı ilə bəzədilmiş tağdır. Mehrab divarının qalan hissələrində, başqa sözlə, mehrabın hər iki tərəfində kufi yazı kəməri davam edir. Kufi yazısının döşəməsi relyef qıvrım budaqlar, pion, rumi və palmetlərdən ibarət kompozisiya ilə doludur. Qazıntılar zamanı bu kompozisiyaların sarı və göy rəngdə olduğu müəyyən edilmişdir. Bu yazının altında 6,5 sm enində relyef suvaqdan hazırlanmış sülüs kitabəsi var. Bu kitabənin döşəməsi digəri kimi bitki motivli kompozisiya ilə bəzədilmişdir. Buradakı motivlər rumi, palmet və əyri budaqlardır. Baxmann bildirir ki, bu yazının davamında yazının başlığı və memarın ləqəbi var, amma bu ləqəbin nə olduğunu yazmır. Tavandan yerə enən divarda üç tərəfdən haşiyələnmiş ornament gözə çarpır.[11]
Qazıntılar nəticəsində mehrab divarında on müxtəlif birləşmədən istifadə edildiyi müəyyən edilmişdir. Kvadrat və düzbucaqlı hissələrdə Allah sözü önə çıxır. Müxtəlif həndəsi kompozisiyalarla yanaşı, çiçəkli dekorasiyalı nümunələr də var. Mehrab günbəzinin qarşısındakı sərdabədə altıbucaqlıların bir-birinə dolanmasından əmələ gələn kompozisiya vardır. Yenə həmin tağda Aslanapanın svastika, Dəmirizin isə yel dəyirmanı kimi təsvir etdiyi kompozisiya Anadolu üçün fərqli bir nümunədir. Eyni divardan çəkilmiş və on ikibucaqlıya yerləşdirilmiş altı guşəli medalyon binadan günümüzə qədər gəlib çatmış başqa bir həndəsi kompozisiyadır. Dörd beşbucaqlının bir araya gətirilərək bir-birindən keçməsi ilə yaranan səkkizguşəli ulduz motivi türk sənətində davamlılığı izlənilə bilən naxışın fərqli şərhi kimi qarşımıza çıxır. Yuxarıda qeyd olunan həndəsi kompozisiyaların döşəmələrinin suvaq ornamentləri ilə doldurulduğu görünür, lakin onların çoxu tökülüb, bəziləri isə xarab olub. Silindirik qalın gövdəsi ilə Səlcuq ənənəsini davam etdirən minarə bölgənin ən qədim kərpic minarələrindən biridir.[7]
