Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var.
Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələrəlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.
Kembriyə qədərki və paleozoy çöküntüləri ərazidə geniş yayılıb. Tyan- şanın yüksək dağ sistemlərini əhatə edir. Demək olar ki, aşağı və orta daş kömür dövrünün süxurları hər yerdə yayılmışdır. Üst daş kömür və perm dövrünün süxurları nisbətən az sahədə inkişaf etmişdi. Dağarası çökmə zona isə başlıca olaraq Mezo-Kaynazoy yaşlı qırıntı çökmə suxurları ilə doldurulmuşdur. Bu çöküntülər içərisində üçüncü və dördüncü dövrün kontinental çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Mezozoy çöküntüləri əsasən yura dövrünün qırıntı süxurlarından ibarətdir.
Müasir allüvial çöküntülər başlıca olaraq böyük çay dərələrində geniş yayılıb çoxlu miqdarda terraslar yaradır. Ayrı-ayrı çay dərələrində terras miqdarı 9 və ya 10-a çatır.
Oroqrafiyası
Tyanşan dağlıq sahəsinin bir sıra oroqrafik rayonlaşma sxemi mövcuddur. MDB ərazisi daxilində Tyanşan dağlarını əsasən Şimali, Qərbi, Cənubi və Mərkəzi Tyanşan olmaqla dörd böyük regiona ayrılır.
Şimali Tyanşana enlik istiqamətə yaxın uzanan bir sıra dağlar (Qırğız, Talas, Zaili Alatausu, Kunqey Alatausu) və yarımqapalı dərin
çökmə sahələri olan Rvuy və Talas daxildir. Şimali Tyanşan Mərkəzi Tyanşandan qapalı çökəkliklər ilə ayrılır ki, bunlarında ən böyüyü
İssık-Kuldur. Bundan başqa həmin sistemə Koçkor, Çumqol Susamır və Getmen-Tyubin çökəklikləri daxildir.
Tyanşan dağları kifayət qədər yağıntı olmayan dağ sisteminə daxildir. Buna görə də onun ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri burada quruluğunun aydın əks olunmasıdır. Tyanşan dağlarının mürəkkəb relyefə malik olan geniş ərazidə yağıntıların orta çox illik miqdarı 100 – 250 mm -lə , 800 – 1000 mm arasında dəüişir İssık-Kul çökəkliyinin qərb hissəsində yerləşən Rıbaçi şəhərində ən az yağıntı (110 mm) düşür. Maksimal yağıntı Çatkal dağlarının şərq kənar hissəsinin cənub qərb yamyclarında düşür. Burada illik yağıntıların miqdarı 800 – 1000 mm , suayrıcıya yaxın sahələrdə isə 1100 mm təşkil edir.
Çayları və onların hidroloji rejiminin əsas xüsusiyyətləri
Tyanşan çox böyük dağ sistemi olub, onun uzunluğu 2500 km-ə yaxındır. Dağların mütləq yüksəkliyi 5000 m- dən artıqdır. Burada geniş yayılmış hamar relyefli sahələrin — sırımların mütləq yüksəkliyi 3000 – 4000 m arasında tərəddüd edir. Tyanşan dağları çoxlu miqdarda çayların olması ilə xarakterik olub, onlar bilavasitə Orta və Mərkəzi Asiyanın daxili hövzələrinə aiddir. Ərazinin böyük çayları Sırfdəya — (uzunluğu 2212 km) Çu (1305 km), İli (1439 km), Talas (661 km), Narın (578 km), Çatqal (240 km) və s.
Bunlarla yanaşı ərazidə çoxlu miqdarda xırda dağ çayları da mövcuddur ki, onlar da bu və ya digər çay sisteminin qolları təşkil edir və yaxud öz sularını daxili çökəkliklərdəki göllərə çıxarır. Ərazi çayları müxtəlif qida mənbələrinə malikdir.
Son dövrlərə qədər bir sıra tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Orta Asiyanın, o cümlədən də Tyanşanın çaylarının qidalanmasında əsas rolu müasir buzlaqlar oynayır. V. İ. Şultsun (1956, 1958) apardığı tədqiqatların nəticəsi bu fikrin düzgün olmadığını göstərir. Şübhəsiz ki, müəllifin düzgün olaraq göstərdiyi kimi hövzələrində buzlaqların geniş yayıldığı çayların qidalanmasında buzlaqların rolu böyük ehtiyac duyulan yayın ikinci yarısında artır. Tyanşan çaylarının qidalanmasında qar və buzlaqlarla yanaşı əksərən yazda və payızda düşən yağış suları da mühüm rol oynayır. Lakin yağış suları səthdən tez buxarlandığından və bitki örtüyü vasitəsiylə transprasiya olduğundan onların çayların qidalanmasında rolu daha azdır. Təbiidir ki, dağ çaylarının sutoplayıcısı ancaq mütləq yüksəklikləri əhatə etdikcə, onların qidalanmasında yağış sularının payı artır. Lakin sutoplayıcılarının ancaq dağlarda yerləşən çaylarda belə
yağış suları ilə qidalanma onların ümumi axımının 10–15 dən artıq leyildir. Onu da göstərmək lazımdır ki, Tyanşan çaylarının bir çoxunun
maksimal sərfinin formalaşmasında sellərin və daşqınların yaranmasında qısa müddətli leysan yağışların əhəmiyyəti böyükdür.
Qış mövsümündə çayların əsas qida mənbəyini yeraltı sular təşkil edir.
Atbaşı, Keqen və Qərbi Aksayda və bir çox başqa çaylarda ümumi axımın 35
faizə qədərini yeraltı sular təşkil edir. Dağ ətəyi Şleyf zonalarında
çıxan bulaqlardan başlanan kiçik çayların qidalanmasında yeraltı sular
üstünlük təşkil edir. Çoxlu inkişaf edə bilən kiçik çaylar xalq arasında
qarasu adlanır. Belə kiçik çaylar (qarasular) Qaraqoyun dərəsində, Orta
Narın çökməsində və Qırğızıstanın dağlarının şimal yamacının dağətəyi
hissəsində çox yayılmışdır.
Şəkillər
Ala göl
Torpaq örtüyü
Tyanşan dağ sistemi uzun və mürəkkəb geoloji inkişaf yolu keçib
tektonik hərəkətlərlə müxtəlif yüksəkliyə qaldırıldığından relyefin şaquli
zonallığı yaranmışdır. Bu da öz növbəsində mövcud qurşaqlar üzrə torpaq
örtüyünün müxtələfliyini yaratmışdır. Ərazinin torpaq örtüyü öz
xüsusiyyətlərinə görə Orta Asiya və Mərkəzi Qazaxıstan torpaq -
geobotaniki əyalətinə aid edilir.
Tyanşan materik daxili səhralar zonasının orta hissəsində
yerləşdiyindən və bura üçün iqlimin quraqlığı səciyyəvi olduğundan onun
torpaq örtüyü ilə (həmçinin bitki örtüyü ilə), Monqolustanın, Şərqi
Pamirin, Tibetin və eləcə də Aral və Balxaş boyunun torpaq örtüyü arasında
böyük oxşarlıq vardır. Bütün dağlıq ölkələrdə olduğu kimi Tyanşanın da
torpaq örtüyü şaquli qurşaqlığa tabe olub zonalar üzrə müxtəliflik
yaradır. Biz aşağıda yüksəklik landşaft zonaları üzrə ərazidə yayılmış
əsas torpaq tiplərinin qısa səciyyəsini verəcəyik.
Düzənlik öndağlığın səhra zonası-dağətəyi maili düzənlikləri, dağ
daxili çökəkliklərin diblərini və bir çox dağların ətək hissəsini tutub
mütləq yüksəkliyi başlıca olaraq 800 – 1300 m arasında dəyişir. Bununla
yanaşı səhralar fraqmentlər şəklində bəzi sahədə 2000 m — dən (Qərbi
İssık — Kulda, Narın çayı dərəsində) yuxarı qalxa bilər. Bu zona üçün
karbonatlı süxurlar üzərində inkişaf edən boz torpaqlar xarakterikdir.
Relyefin mütləq yüksəkliyinin artması istiqamətində boz — qonur
torpaqların, açıq, adi və tünd növləri bir — birini əvəz edir. Açıq və boz
qonur torpaqlar başlıca olaraq səhra zonası üçün xarakterikdir.
Adi və tünd boz qonur torpaqlar isə yarım səhra zonası üçün
xarakterikdir. Bu torpaqlar öz mexaniki tərkiblərinə görə də çox
müxtəlifdirlər. Kənd təsərrüfatının inkişafı cəhətdən bu torpaqların ən
qiymətlisi gillicəli boz — qonur torpaqlardır ki, bunlarda mədəni suvarma
əkinçiliyində geniş istifadə olunur. Gipsli boz — qonur torpaqların
inkişaf etdiyi daşlı — qırıntılı səhralar üçüncü dövr və təbaşir yaşlı çay
daşlarının, konqlomeratların, əhəng daşların, şistlərin yayıldığı
sahələrdə inkişaf etmişdir ki, bunlar da müxtəlif duzlar və gips vardır.
Düzənlik öndağlıq yarımsəhra zonasının torpaqları başlıca olaraq
boz — qonur və qismən şabalıdı torpaqlar tiplərinə aid edilir. Boz — qonur
torpaqlar əsasən lyos və lyosabənzər gillicələr üzərində inkişaf etmişdir.
Səhra zonasından fərqli olaraq burada adi və boz — qonurtorpaqlar
yayılmışdır ki, bunlarında tərkibində humusun miqdarı açıq boz qonur
torpaqlarla nisbətən çoxdur. Adi boz qonur torpaqların tərkibində 1,5 %
−2,5 %, tünd — bozqonur torpaqların tərkibində isə 3,5 % — dən çox humus
vardır. Bu torpaqlar nisbətən yaxşı sukeçirmə və rütubət saxlama
qabiliyyətinə malikdir. Adi boz — qonur torpaqlar Şimal və Daxili Tyanşan
dağının ətəklərində və dağarası çökəkliklərində geniş yayılıb, terras
düzənliklərini İssık-Kul və Narın çökəkliyini əhatə edir. Onların arasında
mütlək yüksəklik 1600 – 2100 m arasında dəyişir.
Qeydlər
↑Həmçinin Tyan-Şan dağları[2] kimi də yazılır. Digər adı – Tanrı dağları[3] (q.türk𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, Tenğri tağ, تنكرى تاغ; uyğ.تەڭرىتاغ, Tenqri Tağ; qaz.Тәңіртау, Təñirtaw, تأڭئرتاۋ; qırğ.Ала-Тоо, الا-توو; çin.ənən.天山, sadə.Tiānshān, pinyin: T‘ien1shan1; Şablon:Dil-dng).
