Talış dili

Talış dili
Orijinal adı	Tolışi‎ تؤلشی толыши Tolışə zıvon Tолышә зывон تؤلشه زوؤن
Ölkələr	Azərbaycan[1]  İran[2]
Danışanların ümumi sayı	764.400 nəf.[3]
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri Hind-İran dilləri İran dilləri qərbi İran dilləri Şimal-qərbi İran dilləri^[vd] talış dili
Yazı	latın əlifbası, kiril əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97	тал 650
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	tly
Atlas of the World’s Languages in Danger	1515
Ethnologue	tly
ELCat	5697
IETF	tly
Glottolog	taly1247

Talış dili (tal. tolışə zıvon, تؤلشه زوؤن) — Hind-Avropa dil ailəsinin hind-iran qoluna daxil bir dil, talışların dili.^[4] Tat dili və Zaza dili^{[5][6][7][8][9][10]} ilə yaxından əlaqəli olan Talış dilindən İranda (əsasən Gilan və ərazisində) və Azərbaycanda (əsasən Azərbaycanın Lənkəran, Masallı, Astara, Lerik rayonlarında) yaşayan talışlar məişətdə istifadə edirlər. Morfologiyasında fletivlik əlamətlərinə də təsadüf edilir. Sintaktik əlaqələrdə qoşma və önlüklərindən geniş istifadə olunur. Təsirli fellərin keçmiş zaman formalarının çoxunda cümlə erqativ quruluşludur.

Talış ləhcələri

Talış dili hind-iran qrupunda irani dillər qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər gilək dili və mazandaran dili, habelə simnan dilləri (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.

Talış dili ümumən digər irani dillərlə, yəni fars, tat, tati, kürd, zaza, lur, tacik, osetin, puştu, dəri, bəluc və s. dillərlə, biraz məsafəylə isə həmçinin hind, urdu, benqal, pəncabi, və s. hind dilləri ilə də uzaq-yaxın əlaqədardır.

Həmçinin hind-avropa dillərindən birisi olmasına görə bütün digər hind-avropa dilləri ilə, habelə slavyan (rus, belarus, ukrayna, çex, polyak, serb, və s.), baltik (litva, latış), yunan, german (ingilis, alman, niderland, isveç, norveç, island, və s.), latın/roman (fransız, italyan, rumın, ispan, portuqal, katalan, və s.) və s. dillər ilə uzaq qohumdur.^[11]

Təsnifat

Talış dili dil elmi baxımından Hind-Avropa dil ailəsinin Hind-İran əsas qrupunun İran qoluna aid bir dildir. Qərbi İran dili olan Talış dili bu qrupun şimal-qərb qoluna aiddir. Qlottoloq talış dilini Türkiyədə danışılan Zaza dili və Xəzər dənizinin cənub sahillərində, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında danışılan Tat dili və onun dialektləri ilə birlikdə şimal-qərb qolunada qədim Azəri dilindən törəmiş azəri dilləri qrupuna təsnif edir.^[12]

Dialektləri

Talış dilinin üç əsas böyük dialekti var — şimal, mərkəz və cənub dialektləri. Şimal dialekti Azərbaycan ərazisində daha çox danışılır, mərkəz və cənub dialektləri isə daha çox İranda yayılıb.

Talış dialektləri arealı

Danışanların sayları

13 – 22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıya alınmasına əsasən ana dili talış dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 68.689 nəfərdir.^[13]

Tədqiqi

Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun "Specimens of the popular poetry of Persia"adlı əsəri çap edilib. Əsərdə İran dilləri qrupunun Xəzərboyu dillərindən — mazandaran, gilək (gilan) və talış dillərindən nəğmə nümunələri toplanıb. Bu nümunələr ərəb əlifbası ilə verilib. Bundan başqa, mazandaran və talış mətnlərinə dil izahatı, gilək mətnlərinə isə söz (lüğət) izahı verilmişdi. Kitabda on beş dördlük (bənd) təqdim edilir. Bu nəğmələrin dili fars ədəbi dili ilə talış danışıq dilinin qarışığından ibarətdir.^[14]

Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848-ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş "Ensiklopedik məlumat lüğəti"("Справочный энциклопедический словарь") əsərinin X cildində rast gəlinir. Əsərdə deyilir:

Talış ləhcəsi fars dilinin altı əsas ləhcəsindən biridir, Talış xanlığında işlədilir və ola bilsin ki, buralar həmin dilin vətənidir. Özünün istər qrammatik, istərsə leksikoqrafık formalarına görə bu dil hissediləcək şəkildə başqa ləhcələrdən uzaqlaşır. Onun qrammatik formaları, fars dilinə məxsus "u" yaxud "un" cəm şəkilçisinin artırılması istisna edilərsə, özünəməxsusdur və nə pəhləvi, nə də hər hansı digər dildən törəməmişdir. Bu dil bütün nisbi əvəzlikləri isimdən əvvəl qoyur və əvəzliklərin özləri də onda orijinaldır [15]

Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru İlya Berezin verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun "Recherches sur les dialectes persans"adlı kitabı nəşr edilir. Mütəxəssislər İran dialektologiyası sahəsində rus iranistlərinin ilk əsəri kimi hələ indiyədək bu əsərə müraciət edirlər. O, A. Xodzkonun əsərində verilmiş "talış"nəğmələrindən istifadə etmişdir. İ. N. Berezinin əsəri iki hissədən — qrammatik oçerk va A. Xodzkonun əsərindən götürülmüş nəğmələrdən ibarətdir. İ. N. Berezin yazır ki, İran dialektləri haqqında tədqiqatlarını özünün şəxsən topladığı, öyrəndiyi materiallar əsasında aparmışdır, lakin kiminlə, nə vaxt, hansı ərazidə topladığını heç yerdə yazmır. Əsərdə, talış sözləri təhrif edilir. İ. N. Berezin, A. Xodzkonun əsərindən götürdüyü dördlüklər haqqında yazır:

Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir». O daha da irəli gedərək yazır: "Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir».[16]

İ. N. Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P. F. Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: "Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında" ("О талышинцах, их образе жизни и языке"- "Записки Кавказского отдела Русского географического общества", III книга). İ. N. Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R. F. Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda — Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.

Alman iranisti V. Heyker 1895–1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi "İran filologiyası" kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.

Qrammatikası

B. V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən (fars izafi adlanan) halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə (inversiya) və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər.^[17] B. Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir. Saitlərdən daha az dəyişdikləri üçün samitlər dillərin tarixi təkamülünün və dil qruplarının təsnifatının əsasını təşkil edir. Qərbi İran dillərini İran dilləri arasında şimal-qərb-cənub-qərb kimi fərqləndirmək üçün izoqloslar baxımından irsi sözlərdən ibarət müəyyən meyar sözləri əsas götürülmüşdür. Dillərin tarixi təkamülü və dil qruplarında təsnifatın əsasını təşkil edən bu samitlərin (homogloss/limit/izoglosses) əmələ gəlməsi talış dilində, məsələn, zaza dili və tat dili kimi bəzi İran dillərində olduğu kimi eynidir. Burada talış, zaza dili, tat dili, mərkəzi İran dialektləri və gilan, simnan, sənqser ilə şimal-qərb İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Bu nəslin dilləri coğrafi olaraq fars, azərbaycan və kürd dillərində danışanlar tərəfindən iki yerə bölünür: qərbdə zazaki, talış, tat; şərqdə isə simnan, sənqser, gilan və digər Xəzər/mərkəzi ləhcələr. Buna baxmayaraq, talış, zaza dili, tat dili və bəzi şimal-qərb ləhcələri ilə birlikdə güclü Qərbi İran proto-Hind-Avropa samit köklərini qoruyub saxlayır və bu baxımdan fars və kürd dillərindən uzaqdır:^[18][19]

Proto Hint-Avropa	Parf	Azəri/ Tat	Zaza dili	Talış dili	Simnan dili	Xəzər	Mərkəzi ləh.	Bəluc	Kürdçə	Farsca
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*k^ue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*g^ue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw^29	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	(h)*r	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
*rd/*rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. Məs: Maşki az botono kitob bəvardem — Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm. Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. Məs: Az ve kitob kədə handedəm — Mən çox kitab evdə oxuyuram".^[20][21][22]

Talış dilində indiki zaman fel şəkilçiləri zaza dili, tat dili, səngsər dili, gilan dili və Xəzər dənizi sahilinin digər dilləri/dialektləri ilə ortaq olaraq fel kökündən sonra indiki zaman n/ant şəkilçisi ilə düzəlir:^{[6][23][24][7]}

Azərbaycan dili	Talış	Zaza dili	Simnanca	Gilan dili	Tat dili
getmək	şed-	şın-	şenn-	şunn-	şend-
gəlmək	omed-	yen-	an-	an-	amand-
demək	voted-	van-	van-	gun-	otn-
görmək	vind-	vin-	?	in	vin-
etmək	kerded-	ken-	ken-	kun-	könd-
gedirəm	əz şedam	ez şına	e şenni	men şunem	ez meşem/men şenden

Talış dilinde, Zaza dili, Tat dili, Simnan dili və Səngsər dili kimi dillər birlikdə Şimal-Qərbi İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Proto-İran dilində oxşar köklər isimin iki halı var, sadə (y) və əyilməz (b), ]] -ə qədər uzanır - "ahya" cinsi şəkilçisinə:

Azərbaycan dili	Talış dişli	Zaza dili	Tat dili	Simnan dili	Pəhləvi dili
Ata (y)	pi/pie[25]	pi	piye	piye	pid
Ata (b)	par	per	piyer	piyer	pidar
Ana (y)	ma/moe[26]	ma/mae	maye	mar/mey	mad
Ana (b)	moar	mar	?	?	madar

Əvəzliklər

Əvəz	Talış[27]	Zaza dili	Tat dili [28][29]	Simnan dili
Mən	əz/āz	ez	ez	e
Sən	tı	tı	tı	ti
O (eril)	əv	o	u	un
Biz	əmə	ma	amā	hamā
Siz	şıme	şıma	şuma	şūmā
Onlar	əvon/ayēn	inan, ê	ē	e

Zaza dili ile oxşar bəzi sözlər

Zaza	Talış[30]	Zaza	Talış	Zazaca	Talış[31]	Zaza	Talış[32]
ez	az/əz	berz	berz	nızm	nızım	siye	si, sə, səy
tı	tı	biye	bıe	dı	dı	pır	puɾ
o/a/ey	əv	bın	bın	neweş	noxəş	çım	çam
ma	əmə	boy	bu	kahn	kanə	gav	ɡov
şıma	şımə	ke/keye	kə	teze	tozə	post	pust
keyne	kinə	vist	vist	panc	penç	mêrdek	merdək
çıçı	çiç	bız	bız	şeş	şəş	xoz	xu
pi/pêr	piyə	mae	moə	hawt	haft	mu	mu
şıt	şıt	serd	sard	new	nev	non, nun	nun
verg	vərg	kerg	karg/kag	nezdi	nez	dû	du
vıl	vıl	velg	velg	engışte	angışte	rı	ɾy, ɾu
va	va	engemin	engivin	sine	sinə	dew	di
kam	kom	merde	marde	dından	dandon	vizer	izəɾ
şiyen-	şiyən-	zıwan	zıvon	lıng	lıng	espe	əspa
şew	şev	aw	ov	zımıstan	zımıston	dızdi	dızdi
vat-	vâtē	zan-	zun/zan-	vesar	əvəsor	bıra	bərâ
gêc	gıj	morjela	mujnə/morjenə	vor, vewre	voə	çi	çi
bermayen	beramesan	roc/roz	ruz	bumlerz	buməlarzə	new serre bi	nəv surə bim
pısıng	pışık	cêni	cen	hak	agla	dar	dar
aşme/menge	oşem/meng	şew	şev	veyve	veye	zama	zuma
nê	ne/na	bê	boy/bey	veng	vang	mezg	mazg

Həmçinin bax

• Talışlar
• Talışca vikipediya

Xarici keçidlər

• Alternativ tarix: "Qədim azəri dilinin yadigarı – Talış dili"

İstinadlar

1. ScriptSource - Azerbaijan.
2. ScriptSource - Iran.
3. https://www.joshuaproject.net/people_groups/15220.
4. Талышский язык Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine — Большая Советская Энциклопедия, БСЭ
   Orijinal mətn  (rus.)  

   Талышский язык, язык талышей. Распространён на Ю. Азербайджанской ССР и в сопредельном Иране. Относится к северо-западной группе иранских языков. Имеет несколько говоров, главный из которых — ленкоранский. Язык аналитического строя. Специфические фонетические черты: распространение редуцированного гласного "ъ»; развита ассимиляция гласных. В морфологии наблюдаются флективные черты: формы косвенного падежа имён, ряд простых глагольных форм, например оптатив и аугментированная форма имперфекта. Своеобразна аналитическая форма презенса, образованная от инфинитива. Широко развита система послелогов, часто используемых в сочетании с предлогами. Переходные глаголы в ряде форм прошедшего времени требуют эргативной конструкции предложения. В определительной конструкции определение с показателем -а предшествует определяемому.

5. Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267
6. Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
7. Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate.
8. "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 2023-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.
9. Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
10. Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
11. ""Talış dilinin leksikası", Ə.Əliyev, E.Mirzəyev". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-18.
12. "Glottolog". Azəri dilleri, "talış dili". 2024. 2023-11-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.
13. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. Archived from the original on 2022-09-21. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
14. https://archive.org/details/cu31924026906168/page/n523
15. "СПРАВОЧНЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-11.
16. Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.
17. Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. 268 с.
18. Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
19. Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık"
20. SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik "İran dilçiliyinin əsasları" kitabı ("Основы Иранского языкознания")
21. Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. с.91–175
22. Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. с.321–352
23. Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
24. Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
25. Şablon:Web kaynağı
26. Şablon:Web kaynağı
27. Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
28. مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.
29. Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
30. Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
31. Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
32. https://www.academia.edu/44899176/Talysh_Picture_Dictionary%7Cbaşlık=Talysh Picture Dictionary