SSRİ liderlərinin siyahısı

SSRİ liderlərinin siyahısı (rus. Список руководителей СССР) — SSRİ-nin^[1] və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının rəhbərlərinin siyahısı.^[2]

RK(b)P və Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin baş katibi vəzifəsi 1922-ci ilin aprelində təsis olunmuşdur və Vladimir Leninin ölümündən sonra faktiki olaraq ən mühüm dövlət vəzifəsinə çevrilmişdir.^[2] Faktiki olaraq, o dövrə qədər İosif Stalin ölkədə qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olmuşdur.^[3] Formal olaraq, 1953-cü ilə qədər o, yalnız ölkənin icra hakimiyyətinin başçısı (Nazirlər Sovetinin sədri) olmuşdur^[4][3] Buna görə bu vəzifədə onun yerinə keçmiş və Stalinin gizli varisi olan Georgi Malenkov yeni lider və dövlət başçısı oldu. Malenkov 1955-ci ilə qədər Nazirlər Sovetinə rəhbərlik etdi, lakin 1953-cü ilin sentyabrında Sov. İKP MK-nın birinci katibi seçilməsindən başlayaraq Nikita Xruşşov tədricən siyasi çəki qazandı, Stalinin və Lavrenti Beriyanın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda əsas rəqiblərdən birini aradan qaldırmaqda aparıcı rol oynadığı güman edilir. 1955-ci ildə Xruşşov Malenkovu SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən kənarlaşdırdı və hakimiyyət nəhayət onun əlinə keçdi. O, 1958-ci ildən təqaüdə çıxana qədər Nazirlər Sovetinin sədri və partiyanın başçısı vəzifələrini birləşdirir.

Sonradan, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsi əsas dövlət vəzifəsi kimi qəbul edilmədi. Hüquqi olaraq (SSRİ Konstitusiyasına görə) dövlət rəhbərləri SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin Sədri (sonralar — SSRİ Ali Sovetinin Sədri) vəzifəsinə təyin edilmiş şəxslər idi. 1964-cü ildən Sov. İKP MK-nın birinci katibi olan Leonid Brejnevin rəhbərliyi dövründə birinci katibi vəzifəsi 1966-cı ildən Baş katib vəzifəsi ilə əvəz olundu və SSRİ-də ən yüksək vəzifə oldu.^[5] 1985-ci ildən bu vəzifəni Mixail Qorbaçov tutdu, bu ona faktiki dövlət başçısı kimi həm partiyanın, həm də dövlət hakimiyyətinin lideri olmağa imkan verdi.^[6] Bundan sonra icra hakimiyyətinə Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsinə Nikolay Rıjkov rəhbərlik edirdi. 1990-cı ilin martından etibarən Mixail Qorbaçov Sov. İKP MK-nın Baş katibi və SSRİ prezidenti vəzifələrini birləşdirdi.^[1] Prezident vəzifəsi, Ali Şuranın Sədri vəzifəsini dövlət başçısı vəzifəsi ilə əvəz etdi, ikincisini yalnız ölkə başçısının özü deyil, ölkənin qanunverici qolu rəhbərinin vəzifələrini tərk etdi.^[7] O dövrdə SSRİ Konstitusiyasının 6-cı maddəsi ləğv edildi^[8] və Sov. İKP nəticəsində hakimiyyətdəki inhisarını itirdi,^[9] eyni zamanda 19–21 avqust 1991-ci ildə Moskvada baş verən hadisələrə qədər hakim partiya olaraq qaldı. 25 dekabr 1991-ci ildə SSRİ-nin nəhayət mövcudluğu dayandırıldı. Ümumilikdə, SSRİ-nin mövcudluğunun 70 ili ərzində yalnız 9 partiya və dövlət rəhbəri (yalnız hökuməti idarə edən Malenkov və Avqust qiyamı zamanı SSRİ prezidenti vəzifəsini icra edən Yanayevi də saymaqla) SSRİ-nin lideri olmuşdur.^[10]

Xülasə

Vladimir Lenin 30 dekabr 1922-ci ildə sovetlər qurultayında SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin (XKS) sədri seçildi.^[11] 53 yaşında onun sağlamlığı iki güllə yarasının təsirindən pisləşdi, daha sonra 1924-cü ildə ölümü ilə nəticələnən üç atəşlə daha da ağırlaşdı. Lakin, həyatının son günlərində səhhətindən asılı olmayaraq Lenin artıq hakimiyyətinin çox hissəsini İosif Stalinə güzəştə getmişdi.^[12] Aleksey Rıkov Lenini SSRİ XKS sədri kimi əvəz etdi və o, de-yure ölkənin ən güclü adamı olsa da, əslində bütün hakimiyyət "üçlüyün" — üç nüfuzlu partiya xadiminin birliyinin (Qriqori Zinovyev, İosif Stalin və Lev Kamenev) əlində cəmləşmişdi. Stalin partiyada təsirini artırmaqda davam etdi və 1920-ci illərin sonunda bütün siyasi rəqiblərini məğlub edərək SSRİ-nin yeganə diktatoru oldu. Stalinin tutduğu partiyanın baş katibi postu sovet iyerarxiyasının ən mühüm postu oldu.

Stalinin ilkin siyasəti sürətli sənayeləşdirməyə, özəl sənayenin milliləşdirilməsinə ^[13] və Leninin Yeni İqtisadi Siyasəti (YİS) altında yaradılmış özəl sahələrin kollektivləşdirilməsinə təkan verdi.^[14] Siyasi Büronun lideri kimi Stalin 1938-ci ildə Böyük təmizləmə, bir sıra siyasi qətl, repressiya və təqib kampaniyalarından sonra demək olar ki, mütləq hakimiyyəti birləşdirdi.^[15] Nasist alman qoşunları 1941-ci ilin iyununda Sovet İttifaqına hücum etdi, lakin dekabr ayına qədər Sovet ordusu Moskvada bu hücumu dayandıra bildi.^[16] Stalinin göstərişi ilə Sovet İttifaqı nasist Almaniyasına əks-hücum etdi və bu, nəhayət, 1945-ci ildə uğur qazandı.^[17] Stalin 1953-cü ilin martında öldü^[18] və onun ölümü hakimiyyət uğrunda mübarizəyə səbəb oldu. Nikita Xruşşov bir neçə ildən sonra Georgi Malenkov üzərində qələbə qazandı.^[19]

Xruşşov iki dəfə — əvvəlcə 1956-cı ildə, sonra isə 1962-ci ildə Stalini, xüsusilə Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi pislədi. Onun destalinizasiya siyasəti ona partiya daxilində çoxlu düşmənlər qazandırdı, xüsusən də köhnə Stalinist təyinatlılardan. Çoxları bu yanaşmanı dağıdıcı və sabitliyi pozan kimi görürdü. Antipartiya qrupu kimi tanınan qrup 1957-ci ildə Xruşşovu vəzifədən uzaqlaşdırmağa çalışdı, lakin bu, uğursuz oldu.^[20] Xruşşov gücləndikcə onun qeyri-sabit davranışı daha da sərtləşir, adətən qərarları tək özü, Siyasi Büro ilə müzakirə etmədən və ya təsdiq etmədən qəbul edirdi.^[21] Xruşşovun hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldığı gün onun yaxın yoldaşı olan Leonid Brejnev birinci katib seçildi. Aleksey Kosıgin yeni baş nazir oldu və Anastas Mikoyan Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsini saxladı. Siyasi Büronun göstərişi ilə 1965-ci ildə Mikoyan istefaya getməyə məcbur oldu və Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsini Nikolay Podqornı icra etdi.^[22]

Xruşşovdan sonrakı 1960-cı illərdə Sovet İttifaqı kollektiv rəhbərlik tərəfindən idarə olunurdu.^[23] Amerikanın milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Henri A. Kissincer səhvən Kosıginin Sovet İttifaqının lideri olduğuna və 1967-ci ildə Qlassboro sammitində Sovet İttifaqını təmsil etdiyi üçün onun Sovet xarici siyasətinin başında olduğunu hesab edirdi.^[24] Mixail Qorbaçov tərəfindən işlədilən "Durğunluq dövrü" aşağılayıcı termini, ölkədə aşağı sosial-iqtisadi səmərəliliyin və ölkəni idarə edən gerontokratiya ilə əlamətdar olan dövr idi.^[25] 1982-ci ildə Brejnevdən sonra Yuri Andropov (o vaxt 68 yaşında idi) baş katib vəzifəsinə keçdi. 1983-cü ildə Andropov xəstəxanaya yerləşdirildi və səhhəti pisləşdiyi üçün nadir hallarda iş yerində Siyasi büro iclaslarına sədrlik edirdi. İclaslara adətən onun yerinə Nikolay Tixonov sədrlik edirdi.^[26] Andropovun ölümündən 15 ay sonra baş katibliyə daha yaşlı lider, 72 yaşlı Konstantin Çernenko seçildi. Onun hakimiyyəti on üç aydan sonra 1985-ci il martın 10-da ölümü ilə başa çatdı.^[27]

54 yaşlı Mixail Qorbaçov 1985-ci il martın 11-də Siyasi Büro tərəfindən Baş katibliyə seçildi.^[28] 1985-ci ilin mayında Qorbaçov iqtisadi inkişafın ləngidiyini və həyat səviyyəsinin qeyri-adekvat olduğunu açıq şəkildə etiraf etdi və bunu edən ilk sovet lideri oldu. O, tezliklə həm də bir sıra əsaslı islahatlara başlayır. 1986-cı ildən təxminən 1988-ci ilə qədər mərkəzi planlaşdırmanı ləğv etdi, dövlət müəssisələrinin öz istehsal məhsullarını təyin etməsinə icazə verdi, əvvəllər özəl mülkiyyətdə olmasına icazə verilməyən bizneslərə özəl sərmayə qoymağa imkan verdi və digər tədbirlərlə xarici investisiyalara icazə verdi. O, həmçinin Sovet İttifaqı daxilində idarəetməni və qərarların qəbulunu açdı və Qərblə münasibətlərin istiləşməsi ilə yanaşı, daha çox ictimai müzakirə və tənqidə imkan verdi. Bu əkiz siyasətlər müvafiq olaraq perestroyka (hərfi mənada "yenidənqurma" mənasını verir) və qlasnost ("açıqlıq" və "şəffaflıq") kimi tanınırdı.^[29] 1988 və 1989-cu illərdə Sovet İttifaqında sovet kommunizminin əsas müəyyənedici xüsusiyyətlərinin ləğvi Gennadi Yanayevin başçılıq etdiyi uğursuz 1991-ci ilin avqust çevrilişindən sonra Sovet İttifaqının dağılması kimi gözlənilməz nəticələrə səbəb oldu.^[30]

Siyahı

Portret	Lider	Vəzifəsinin adı	Dövr	Siyasəti	Sov.İKP qurultayları	Hökumət başçıları	SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Sədri	Qeydlər
	Vladimir İliç Lenin[31][32]	RSFSR və SSRİ Xalq Kommisarları Sovetinin sədri	30 dekabr 1922 [31] — 21 yanvar 1924 [33]	Leninizm • Rusiyada vətəndaş müharibəsi (1917–23) • Hərbi kommunizm (1918–21) • Yeni iqtisadi siyasət (1921–28)	* 1-ci–10-cu 11-ci 12-ci	Özü	Mixail Kalinin	Bolşeviklər hakimiyyətə gələndən bəri Lenin onların de-fakto lideri kimi xidmət etmişdir[31]. Rusiya inqilabından sonra Lenin 1917-ci ildən Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (RSFSR), 1922-ci ildən vəfatına qədər Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) rəhbəri oldu[34].
	İosif Vissarionoviç Stalin	Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi (1925-ci ildən - Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyası, 1952-ci ildən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının (3 aprel 1922-ci ildən 5 mart 1953-cü ilədək), SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri (6 may 1946 - 5 mart 1953)	21 yanvar 1924— 5 mart 1953
	Georgi Maksimilianoviç Malenkov	SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri	5 mart 1953 — 8 fevral 1955
	Nikita Sergeyeviç Xruşşov	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi	7 sentyabr 1953 — 14 oktyabr 1964
		SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri	27 mart 1958 — 15 oktyabr 1964
	Leonid İliç Brejnev	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi	14 oktyabr 1964 — 8 aprel 1966
		Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi	8 aprel 1966 — 10 noyabr 1982
	Yuri Vladimiroviç Andropov	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi	12 noyabr 1982 — 9 fevral 1984
	Konstantin Ustinoviç Çernenko	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi	13 fevral 1984 — 10 mart 1985
	Mixail Sergeyeviç Qorbaçov	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi	11 mart 1985 — 24 avqust 1991
		SSRİ prezidenti	15 mart 1990 — 25 dekabr 1991
	Gennadi İvanoviç Yanayev	SSRİ prezidenti səlahiyyətlərini icra edən	19 avqust 1990 – 21 avqust 1990

Həmçinin bax

• Rusiya hökmdarlarının siyahısı
• Rusiya Federasiyası Prezidenti

İstinadlar

1. Armstrong, 1986. səh. 165
2. Armstrong, 1986. səh. 169
3. Armstrong, 1986. səh. 98
4. Armstrong, 1986. səh. 93
5. Ginsburgs, Ajani və van den Berg, 1989. səh. 500
6. Armstrong, 1989. səh. 22
7. Brown, 1996. səh. 195
8. Brown, 1996. səh. 196
9. Brown, 1996. səh. 275
10. Gorbachev, M. ЗАКОН Об органах государственной власти и управления Союза ССР в переходный период [Law Regarding State Governing Bodies of the USSR in Transition] (rus). Union of Soviet Socialist Republics. 5 September 1991. 25 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 July 2015.
11. Lenin, 1920. səh. 516
12. Clark, 1988. səh. 373
13. Brown, 2009. səh. 62
14. Brown, 2009. səh. 63
15. Brown, 2009. səh. 72
16. Brown, 2009. səh. 90
17. Brown, 2009. səh. 148
18. Brown, 2009. səh. 194
19. Brown, 2009. səh. 231–33
20. Brown, 2009. səh. 246
21. Service, 2009. səh. 378
22. Brown, 2009. səh. 402
23. Bacon, Sandle, 2002. səh. 13
24. Brown, 2009. səh. 403
25. Brown, 2009. səh. 398
26. Zemtsov, 1989. səh. 146
27. Brown, 2009. səh. 481
28. Brown, 2009. səh. 487
29. Brown, 2009. səh. 489
30. Brown, 2009. səh. 503
31. Brown, 2009. səh. 53
32. Валентинов Н. В. О Ленине. — М.: Телекс, 1991. — 460 с. — ISBN 0-938181-24-6.
33. Brown, 2009. səh. 59
34. Sakwa, 1999. səh. 140–143

Ədəbiyyat

• Andrew, Christopher; Gordievsky, Oleg. KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev. HarperCollins Publishers. 1990. ISBN 978-0060166052.
• Armstrong, John Alexander. Ideology, Politics, and Government in the Soviet Union: An Introduction. University Press of America. 1986. ASIN B002DGQ6K2.
• Brown, Archie. The Gorbachev Factor. Oxford University Press. 1996. ISBN 978-0-19-827344-8.
• Brown, Archie. The Rise & Fall of Communism. Bodley Head. 2009. ISBN 978-0061138799.
• Bacon, Edwin; Sandle, Mark. Brezhnev Reconsidered. Palgrave Macmillan. 2002. ISBN 978-0333794630.
• Bialer, Seweryn. The Soviet Paradox: External Expansion, Internal Decline. London, UK: I.B. Tauris & Co. Ltd. 1986. ISBN 1-85043-030-6.
• Baylis, Thomas A. Governing by Committee: Collegial Leadership in Advanced Societies. State University of New York Press. 1989. ISBN 978-0-88706-944-4.
• Cook, Bernard. Europe since 1945: An Encyclopedia. 1. Taylor & Francis. 2001. ISBN 978-0815313366.
• Clark, William. Lenin: The Man Behind the Mask. Faber and Faber. 1988. ISBN 978-0571154609.
• Duiker, William; Spielvogel, Jackson. The Essential World History. Cengage Learning. 2006. səh. 572. ISBN 978-0495902270.
• Europa Publications Limited. Eastern Europe, Russia and Central Asia. Routledge. 2004. ISBN 978-1857431872.
• Figes, Orlando. Revolutionary Russia, 1891-1991: A History. New York City, NY: Henry Holt & Company, LLC. 2014. ISBN 978-0-8050-9131-1.
• Ginsburgs, George; Ajani, Gianmaria; van den Berg, Gerard Peter. Soviet Administrative Law: Theory and Policy. Brill Publishers. 1989. ISBN 978-0792302889.
• Gorbachev, Mikhail. Memoirs. University of Michigan: Doubleday. 1996. ISBN 978-0385480192.
• Green, William C.; Reeves, W. Robert. The Soviet Military Encyclopedia: P–Z. University of Michigan: Westview Press. 1993. ISBN 978-0813314310.
• Gregory, Paul. The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives. Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-0521533676.
• Hill, Kenneth. Cold War chronology: Soviet–American relations, 1945–1991. University of Michigan: Congressional Quarterly. 1993. ISBN 978-0871879219.
• Kenez, Peter. A History of the Soviet Union from the Beginning to the End. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 1999. ISBN 0-521-31198-5.
• Lenin, Vladimir. Collected Works. 31. 1920. səh. 516.
• Marlowe, Lynn Elizabeth. GED Social Studies. Research and Education Association. 2005. ISBN 978-0738601274.
• Mitchell, R. Judson. Getting to the Top in the USSR: Cyclical Patterns in the Leadership Succession Process. Hoover Institution Press. 1990. ISBN 0-8179-8921-8.
• Paxton, John. Leaders of Russia and the Soviet Union: from the Romanov dynasty to Vladimir Putin. CRC Press. 2004. ISBN 978-1579581329.
• Phillips, Steven. Lenin and the Russian Revolution. Heinemann. 2000. ISBN 978-0-435-32719-4.
• Rappaport, Helen. Joseph Stalin: A Biographical Companion. ABC-CLIO. 1999. ISBN 978-1576070840.
• Reim, Melanie. The Stalinist Empire. Lerner Publishing Group. 2002. ISBN 978-0-7613-2558-1.
• Sakwa, Richard. The Rise and Fall of the Soviet Union, 1917–1991. Routledge. 1999. ISBN 978-0-415-12290-0.
• Service, Robert. History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. 2009. ISBN 978-0674034938.
• Service, Robert. Stalin: A Biography. Harvard University Press. 2005. ISBN 978-0674016972.
• Taubman, William. Khrushchev: The Man and His Era. W.W. Norton & Company. 2003. ISBN 978-0393051445.
• Tinggaard Svendsen, Gert; Svendsen, Gunnar Lind Haase. Handbook of Social Capital: The Troika of Sociology, Political Science and Economics. Edward Elgar Publishing. 2009. ISBN 978-1845423230.
• Zemtsov, Ilya. Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika. Transaction Publishers. 1989. ISBN 978-0887382604.
• Zubok, V.M. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin To Gorbachev. Chapel Hill, NC: The University of North Carolina Press. 2002. ISBN 978-0-8078-5958-2.