Piperidin (pentametilenimin) – heksahidropiridin, bir azot atomu olan altı üzvlü doymuş halqadır.Ammonyak iyli ,rəngsiz maye olan piperidin suda və bir çox üzvi həlledicilərdə həll olub azeotrop qarışıq əmələ gətirir. (35% suyun kütlə payı, Tqay. – 92.8 0 C)
Piperidinin adı latın sözü olan “ Piper nigrum ” – yəni qara bibərdən götürülüb.
Fiziki-kimyəvi xassələri
Piperidin (pentametilenimin) - heksahidropiridin bir azot atomu olan altı üzvlü doymuş halqadır. Ammonyak iyli, rəngsiz maye olan piperidin suda və bir çox üzvi həlledicilərdə həll olur, su ilə azeotrop qarışıq (suyun kütlə payı 35%, qaynama temperaturu 92.8 °C) əmələ gətirir. Struktur fraqmenti kimi alkaloidlər və əczaçılıq preparatlarının tərkibinə daxildir. Kimyəvi formulu: C5H11N, sistematik adı pentametilenimin, molyar kütləsi 85,15q/mol, sıxlığı 0,862q/sm3, ərimə temperaturu -7 °C, qaynama temperaturu 106 °C, sındırma əmsalı 1,4530, dinamik özlülüyü 25°С-də 1,573Pa•s, maqnit həssaslığı -64,2•10-6 sm3/mol, turşuluğu 11,24 pKa.
Kimyəvi xassələrinə görə piperidin tipik ikili alifatik amindir. Mineral turşularla duzlar əmələ gətirir, azot atomu ilə asanlıqla alkilləşir və asilləşir, keçirici metallarla (Cu, Ni və s.) kompleks birləşmələr əmələ gətirir. Qələvi mühitdə hipoxloridlərin təsirindən uyğun N-xloramin C5H10NCl əmələ gətirir. Qatılaşdırılmış HJ (hidrogen yodid) turşusu ilə qaynadılma zamanı pentanın əmələ gəlməsilə həlqənin bərpaolunan açılışı baş verir:
C5H10NCl+4 HJ→ C5H12+NH3+ 2J2
Hərtərəfli metilləşmə və Qofman parçalanması zamanı penta-1,3-dien əmələ gətirir. Sulfat turşusunda mis duzları və ya gümüşün iştirakı ilə piperidin piridinə dehidrogenləşir.
Alınması
İlk dəfə piperidin 1819-cu ildə Ersted tərəfindən qara bibərdən alınmışdır. 1894-cü ildə Albert Ladenburq və Şolts tərəfindən tam sintezi həyata keçirilmişdir.
- Piperidin sənayedə əsasən, piridini molibden və ya nikel disulfiddən 2000C-də katalizator kimi istifadə edərək hidrogenləşdirməklə alınır ;
- Elektrokimyəvi reduksiya ilə ;
- Piridini natriumla susuz etanolla reduksiya etməklə ;
- Pentametilendiaminin dihidroxloridini qızdırmaqla
H2NCH2CH2 CH2 CH2 CH2NH2•2HCl →C5H10NH •HCl + NH4Cl
Reaksiyaya girmə qabiliyyəti
Kimyəvi xassələrinə görə piperidin tipik ikili alifatik amindir. Mineral turşularla duzlar əmələ gətirir, azot atomu ilə asanlıqla alkilləşir və asilləşir, keçirici metallarla (Cu, Ni və b.) kompleks birləşmələr əmələ gətirir.
Nitrat turşusu ilə nitrolaşaraq N-nitrozopiperidin əmələ gətirir. Qələvi mühitdə hipoxloridlərin təsirindən uyğun N-xloramin C5H10NCl əmələ gətirir.
Təbiətdə tapılması və bioloji rolu
Piperidin özü bibərdən alınıb. Piperidin halqası alkaloidlər sırasının tərkib hissəsidir. Belə ki, piperidin halqası piperin molekulunda qara bibərə yandırıcı dad verən koniin alkoloidi qrupuna aiddir. Piperidinin digər törəməsi olan solenopsinə odlu qarışqa toksinlərində rast gəlinir.
Tətbiqi
Piperidindən üzvi sintezdə aldol kondensləşməsində, Knevenagel reaksiyalarında əsas katalizator kimi, eləcə də Mannix və Mixael reaksiyalarında amin komponenti kimi geniş istifadə edilir.
Piperidin yüksək temperaturda qaynayan ikili amin kimi α – vəziyyətdə alkilləşə və ya asilləşə bilən ketonların enaminlərə çevrilməsində istifadə olunur (Stork reaksiyası).
Təhlükəsizliyi
Dəriyə düşərkən zəhərlidir, habelə buxarları ilə nəfəs aldıqda da zəhərlənmə baş verir. Asanlıqla alışır, alışma temperaturu 160C-dir. Piperidinlə sorucu şkafda işləmək lazımdır.
Mənbə
- Drugs of Abuse, 2015 EDITION, A DEA RESOURCE GUIDE / Управление по борьбе с наркотиками, США (англ.)
- https://www.unodc.org/pdf/convention_1988_en.pdf
- Постановление от 3 июня 2010 г. №398 О внесении изменений в перечень наркотических средств, психотропных веществ и их прекурсоров, подлежащих контролю в Российской Федерации - 15 июня 2010, Российская газета - Федеральный выпуск №5207 (128)
- C. S. Marvel and W. A. Lazier (1941). «Benzoyl Piperidine». Org. Synth.; Coll. Vol. 1: 99.
- ↑ Hall H. K. Correlation of the Base Strengths of Amines 1 (ing.). // J. Am. Chem. Soc. / P. J. Stang ACS, 1957. Vol. 79, Iss. 20. P. 5441–5444. ISSN 0002-7863; 1520-5126; 1943-2984 doi:10.1021/JA01577A030
