Knidli Afrodita (yun.Κνίδια Αφροδίτη Πραξιτέλη) – Qədim Yunanıstan heykəltaraşı Afinalı Praksitelin (e.ə. IV əsr) ən məşhur əsərlərindən biridir. Açıq qasığını sağ əli ilə örtdüyünə görə əsər və onun kopyaları bəzən "Venera Paduika" (Təvazökar Venera) da adlandırılır. "Venera Paduika"nın ən məşhur variantları (əli ilə döşlərini örtmüş vəziyyətdə) Mediçi Venerası və Kapitoli Venerasıdır.
Heykəl, gözəlliyi ilə məşhurluq qazanmışdır. O, hər tərəfdən eyni dərəcədə gözəl görünməklə yanaşı, çılpaq qadın bədəninin həyati ölçüdə təsvir edildiyi ilk heykəldir. Əsər, məbəd üçün kult heykəli kimi sifariş edildiyinə görə, bu xüsusiyyətlər çox təəccübləndirici idi. Əsərdə təmizliyini (bakirəlik kimi başa düşülməməlidir) bərpa etmək üçün hamam ritualına hazırlaşan, bir əli ilə geyimini atan, digər əli ilə isə utancaqlıqla qasığını gizlədən ilahə Afrodita təsvir edilib.[2] Onun hərəkət vəziyyətində təsvir edilmiş əlləri bir tərəfdən obrazın qadınlığını müdafiə etsə də, digər tərəfdən onun çılpaqlığına diqqət çəkir. Müxtəlif kopyalarda, bir-birindən fərqlənən bədən formaları, pozalar və aksesuarlar təsvir edildiyinə görə, orijinalı yalnız ümumi xüsusiyyətlərə görə təsvir etmək mümkündür; bədən, Qədim Yunan incəsənətinin kəşfi olan və normal insan pozisiyasını realistik təqdim edən kontrapasto formasında əyilmiş, baş isə sola çevirilmişdir. Samosatlı Lukianın verdiyi məlumata görə, ilahə, "bir qədər gülümsəyərək dişlərini göstərirdi", lakin, sonrakı dövrlərə aid kopyalarda bu detal saxlanılmamışdır.[3]
Plinin ehtimal ki, apokrifal olan məlumatına görə, Praksitel ilahə Afroditanın heykəlini işləmək sifarişini Kos şəhərinin sakinlərindən almışdı. Sifariş üzrə heykəltaraş əsərin iki versiyasını hazırlamışdı: biri tamamilə geyimli, digəri isə tamamilə çılpaq. Təəcüblənən Kos sakinləri çılpaq variantı qəbul etməyərək geyimli variantı alırlar. Geyimli versiya saxlanılmadığına görə, onun dizaynı və görünüşü haqqında heç bir məlumatlar yoxdur. Mənbələrdə heykəlin təsviri və xüsusiyyətləri ilə bağlı heç bir məlumat verilməməs isə, heykəlin geyimli versiyasının diqqətə layiq olmadığı ehtimalını yaradır.
Heykəlin qəbul edilməmiş versiyası isə, Knid şəhərinin bəzi sakinləri tərəfindən alınmış və hər tərəfdən görülməsi üçün açıq məbəddə yerləşdirilmişdir. Afroditanı qürurlu çılpaq kimi təsvir edən cəsarətli heykəl, tezliklə Praksitelin ən məşhur əsərlərindən birinə çevrilmişdir.
Şayiələrə görə, Praksitel heykəli işləyərkən model kimi, məşhur kurtizan Frinadan istifadə etmişdir ki, bu da əlavə söz-söhbətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Heykəl o zaman o qədər məşhur olmuş və o qədər çox kopyaları hazırlanmışdır ki, Qədim Yunanıstan lətifələrindən birində qeyd edilir ki, hətta ilahə Afrodita özü heykələ baxmaq üçün Knid şəhərinə gəlmişdir. Sidonlu Antipater tərəfindən yazılmış lirik epiqramda isə ilahənin dodaqları haqqında hipotetik sual qoyulur:
Paris, Adonis və Anxis məni çılpaq görüb, Bu mənim bildiklərimdi,
Dini ibadət obyekti və Knidlilərin patron himayədarı olmasına baxmayaraq, heykəl həm də məşhur turistik məkana çevrilmişdir. Vifinya çarı I Nikomed heykəl qarşılığında Knid şəhərinin böyük xarici borclarını ödəməyi təklif etsə də, şəhər sakinləri təklifi qəbul etməmişdirlər. Polixromlaşdırıldıqdan sonra heykəl o qədər canlı görsənmişdir ki, kişiləri seksual mənada ehtiraslandırmışdır. Bunu, bir gecə gənc bir oğlanın gizlincə məbədə soxularaq heykəllə cinsi əlaqəyə girməyə cəhd etməksi və heykəl üzərində ləkələr qoyması da sübut edir. Bu hadisə, adətən Samosatlı Lukiana aid edilən "Sevgilər" dialoqunda (XV bölmə) təsvir edilmişdir. Həmin dialoqda həm də Afroditanın Kniddəki temenosunun ən ətraflı təsviri verilmişdir:
Məbədin həyəti daşlarla döşənməmişdi, əksinə, Afrodita kimi, məhsuladr və canlı idi: bərəkətli meyvə ağacları inanılmaz hündürlüyə ucalır, onların budaqları isə gözəl çardaq yaradırdı. İlahənin sevgilisi isə, dəbdəbəli şəkildə səmaya ucalan ağaclardan heç də geri qalmırdı. Bu ağaclar qocalmaq bilmir, onların ətəyi isə həmişə sıx xəzanla örtülü olurdu. Düzünü desək, onlar arasında bəzi, barsız ağaclara da rast gəlmək olardı, lakin onların gözəlliyi elə onların məhsulu idi. Bu ağaclar arasında budaqları səməya ucalan kiparis və bir zamanlar Afroditadan qaçmış, indi isə məbədə gələrək onun yanında sığınacaq tapmış Dəfnə də var idi. Daşsarmaşıqları bu ağacların hər birini sevgi ilə qucaqlamışdır. Üzümlərin incə tənəklərindən ağır salxımlar asılmışdır: həqiqətən də, Afrodita Vakxla birləşdikdə daha cazibədar olur; onların həzzi şirinliklə bir-birinə qarışır. Bundan başqa, burada az ədviyyat var. Yarpaqların qonaqpərvər kölgəsində rahat yataqlar şənlik iştirakçılarınnı gözləyir - əslində şəhər zadəganları bu yaşl zallarda az görünsələr də, bayram günlərində sadə xalq nümayəndələri burada toplaşaraq, sevginin bəxş etdiyi sevinclərdən bəhs edirlər.
Lukian – Sevgilər
Afroditanın özü haqqında isə müəllif deyir:
Bu yerlərin gözəlliklərini kəşf etməyə çıxarkən, biz, məbədə daxil olduq. İlahə tam mərkəzdə dayanır; onun heykəli Paros mərmərindən hazırlanıb. Onun dodaqları yüngül təbəssümdən bir qədər dartılmışdır. Əli ilə qasığını örtməsi xaricində, heç nə onun bədəninin gözəlliklərini gizlətmir. Heykəltaraşın sənətkarlığı o qədər yüksək səviyyədədir ki, sanki, Afroditanın bədənin formalaşdırılması üçün mərmər öz sərtliyindən imtina etmişdir.
Lukian – Sevgilər
Nüsxələri
Knidli Afrodita heykəli dövrümüzə çatmamışdır. Ehtimal ki, heykəl sonrakı dövrdə sökülərək Konstantinopolda aparılmış və Nika üsyanı zamanı itirilmişdir. Knidli Afrodiya qədim dövrün ən çox nüsxələri hazırlanmış heykəllərindən biri idi. Ona görə də, mənbələrdə saxlanmış təsvirlər və nüsxələr əsasında onun necə görünməsini təsvir etmək mümkün olmuşdur. 1969-cu ildə arxeoloq Ayris Lav orijinal heykəlin saxlanılmış yeganə detallarını aşkarladığını elan etmişdir. Həmin detallar hazırda Britaniya muzeyində saxlanılır. Arxeoloqların ümumi rəyinə görə isə, detallar Knidli Afroditaya yox, başqa bir heykələ məxsusdur.
Ehtimal edilir ki, heykəlin dövrümüzə çatmış ən düzgün nüsxəsi, Vatikan muzeylərinə daxil olan Piy-Klementin muzeyində saxlanan Kolonna Venerasıdır. TürkiyəninAydın şəhəri ərazisində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış Kaufmann başı C. M. Kaufmann tərəfindən aşkarlanmışdır. Hazırda əsər Knidli Afroditanın ən düzgün Roma nüsxəsi hesab edilir və Luvr muzeyində saxlanılır..[6]
İtaliyanınTivoli şəhəri yaxınlığındakı Adrian villası Knid məbədinin II əsrdə yaradılmış nüsxəsidir. Binanın mərkəzində Afroditanın mənbələrdəki məlumatlar əsasında yaradılmış relikası dayanırdı.
Bu və ya digər dərəcədə dəqiq nüsxələrlə yanaşı, Knidli Afrodita heykəli oxşar mövzulu bir neçə məşhur əsərlərin də yaradılmasında ilham mənbəyi olmuşdur. Onların sırasında aşağıdakı heykəllər vardır:
↑Antipater, Greek Anthology XVI.168 [The author of this poem is listed as anonymous in the Loeb edition (The Greek Anthology Vol. V., p. 257).]
↑Edmonds, J. M., trans.; rev. John M. Cooper. "Epigrams". Plato: Complete Works. Ed. John M. Cooper. Indianapolis: Hackett, 1997. p 1744. Print.
↑"The head from Martres Tolosanes and, especially, the so-called Kaufmann appear to me the best extant replicas" (Charles Waldstein, "A Head of Aphrodite, Probably from the Eastern Pediment of the Parthenon, at Holkham Hall", The Journal of Hellenic Studies33 (1913:276–295) p. 283; "general agreement on the genuineness of the Kaufmann Collection Aphrodite as a replica of the Cnidian aphrodite" (Robert I. Edenbaum, "Panthea: Lucian and Ideal Beauty" The Journal of Aesthetics and Art Criticism"25.1 (Autumn 1966:65–700 p. 69.
Ədəbiyyat
Theodor Kraus. Die Aphrodite von Knidos. Walter Dorn Verlag, Bremen/Hannover, 1957.
Leonard Closuit. L'Aphrodite de Cnide: Etude typologique des principales répliques antiques de l'Aphrodite de Cnide de Praxitèle. Imrimerie Pillet — Martigney, 1978.
Francis Haskell and Nicholas Penny. Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture, 1500–1900. Yale University Press, New Haven/London, 1981.
_-_Palazzo_Altemps_-_Rome_2015.jpg)
_-_Venere_Urania_(Firenze)_ca._1860.jpg){kind=link}
