Hesiod

Hesiod
q.yun. Ἡσίοδος
Doğum tarixi	təq. e.ə. 776[1]
Doğum yeri	Kyme, İzmir ili, Türkiyə[2]
Vəfat tarixi	bilinmir
Fəaliyyəti	şair, yazıçı, mifoqraf^[d]
Əsərlərinin dili	qədim yunan dili
Janr	poeziya
Tanınmış əsərləri	Teoqoniya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hesiod (bəzən Heziod kimi də yazırlar; qədim yunanca Ἡσίοδος, e.ə VIII-VII əsrlər) — qədim yunan şairi və epos söyləyəni (rapsod), didaktik və genealoji epos cərəyanının nümayəndəsi.

Həyatı

"Hesiod və Muza". Güstav Moronun tablosu, 1891

Hesiod Eolidada (Kiçik Asiya, müasir Türkiyə ərazisi) yerləşən Kimdə Diy adlı yoxsullaşmış tacirin ailəsində anadan olmuşdu. Atası sonradan Beotiyaya köçmüş və Helikon dağı yaxınlığında yerləşən Askra kəndində kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmuşdu^{[3] [4]}. Hesiod yazırdı ki, burada “yay ağır, qış pis, heç vaxt xoş olmayan”^[5] idi. Kasıb kəndli ailəsindən olan oğlanın niyə şair olması məlum deyil. Hesiod özü danışırdı ki, yeniyetmə çağlarında, mal-qara otaran zaman Helikon nimfaları onun yanına gələrək ona ilahi mahnılar bəstələmək istedadı və rapsodun (el-obanı gəzərək epos danışan şair) fərqlənmə nişanı olan dəfnədən hazırlanmış əsa verdilər.

Hesiod peşəkar rapsod (rapsodu bizim aşıqlarla müqayisə etmək olar) idi. Öz əsərlərində o kiçik Asiya qəhrəmanlı eposunun dilinidən və stilistik texnikasından yeni məqsədlər üçün- dini və mənəvi ehkamların təbliği üçün istifadə edirdi. Hesiod muzaların həqiqəti demək üçün “çağırdığı” peyğəmbər qismində çıxış edir və Homerin adsız davamçılarından fərqli olaraq, ilk dəfə yunan poeziyasında özünü şəxsiyyət kimi müəyyən edir və öz adını söyləyir.

Xronoloji cəhətdən mümkünlüyü şübhə doğuran əfsanəyə görə, Hesiod hətta Homerin özü ilə də yarışaraq ona qalib gələ bilmişdi. Lelant müharibəsində həlak olmuş Xalkida çarı Amfidamantın xatirəsinə keçirilən yarışmada Hesiod Homerlə deyişmiş və müdriklikdə ona qalib gələ bilməyəcəyini gördükdə, mücərrəd şerlər söyləmişdir. Homer onun şerlərini uğurla izah edə bilsə də, çar Paned üstünlüyü Hesioda verərək bunu belə əsaslandırmışdı ki, o “müharibə və döyüşləri” deyil, “əkinçilik və sülhü” tərənnüm etmişdi.^[6]

Mahiyyətcə, bu bizə məlum ən qədim ədəbi mükafat sayıla bilər.

Maraqlıdır ki, çar Paned yunan folkloruna ağıldankəmliyin təcəssümü kimi daxil olmuşdu.

Hesiodun qəbrinin harada yerləşməsi barədə də iki əsas versiya mövcuddur. Fukididin yazdığına görə (bu məlumat Plutarx, Suda ensiklopediyası və Bizans şairi İohann Tsetses tərəfindən də təkrar edilmişdir), Delf orakulu Hesioda demişdi ki, o Nemeyada öləcəkdir və buna görə də, şair Lokrisə qaçmışdı. Lakin burada o Nemeyli Zevsin məbədində öldürülmüş və elə burada da dəfn edilmişdi. Digər versiya isə Hesiodun ölümündən təxminən yüz il sonra Orkomenli Xersias tərəfindən yazılmış epiqrama istinad edir. Bu versiyaya görə, Hesiod Beotiyada yerləşən Orkomen şəhərində dəfn edilmişdir.

Yaradıcılığı

Hesiodi Ascraei quaecumque exstant, 1701

Hesiod əsərlərini hekzametr ölçüsündə epik İoniya dialektində yazmışdır. Hesiodun ən əhəmiyyətli əsəri “Zəhmətlər və günlər” (qədim yunanca Ἔργα και Ἡμέραι) poemasıdır. Poemadan göründüyü kimi, atası öz mirasını Hesiod və onun qardaşı Pers arasında bölsə də, atanın ölümündən sonra Pers müxtəlif yollarla mirasın Hesioda çatacaq hissəsini də ələ keçirmişdi.^[7][8] Poema şairin qardaşı Persə ünvanlamışdır və Hesiod onunla miras uğrunda mübarizə aparan Persi ədalətsiz məhkəmələrə ümid etməyərək öz maddi vəziyyətini zəhməti ilə yaxşılaşdırmağa çağırır. Poemada çoxlu mənəvi ehkamlara və təsərrüfata dair məsləhətlərə, habelə folklordan götürülmüş atalar sözlərinə (“Qadına inanan oğruya inanır”, “Əliaçığa hamının əli açıqdır, xəsisə isə heç kim kömək etməyəcək” və s.) rast gəlinir. Burada o həm də, Prometey haqqında əfsanədən danışır. "Bülbül və çalağan" təmsilini verir.

Poemanın ikinci hissəsində "Günlər" əkinçinin və dənizçinin zəhməti tərənnüm edilir, habelə ayın uğurlu və uğursuz günləri ilə bağlı inanclar öz əksini tapır^[9].

Hesiodun digər əsəri “Teoqoniya” (qədim yunanca Θεογονία)) poemasıdır və bu poemada şair ilahlar haqqında müxtəlif əfsanələri sistemləşdirməyə və onların vahid şəcərəsini yaratmağa çalışır.^[10]

Hesiodun yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutan “Teoqoniya” poemasının şairə aid olub olmaması mübahisəli məsələ olaraq qalır. Belə ki, bəzi müəlliflər, poemanın dövrümüzədək gəlib çıxmış variantında 270 şerin (təxminən poemanın dörddə biri) Hesioda aid olmadığını bildirirlər, digərləri isə 591-601-ci misraların(qadın cinsinin təhlükəli olması barədə) və 602-612-ci misraların(evlənmək istəməyən adamın taleyi haqqında) ilahların tarixi mövzusuna uyğun gəlmədiyindən Hesioda aid olmadığını iddia edirlər. Lakin burada bir məqamı da nəzərə almaq lazımdır ki, bu şerlərdən sonra gələn şerlərdə Zevs tərəfindən Prometeyin özbaşınalığına cavab kimi insanlara bir bəla olaraq Pandoranın göndərilməsindən danışılır. Pandora isə qadın cinsinin əcdadı sayılırdı. Buna görə də, həmin şerlər məhz Pandora bəlası ilə əlaqəli ola bilər^[8].

Hesiodun adına çıxılan digər əsərlər isə (“Xironun nəsihəti”, “Böyük zəhmətlər”, “Ornitomantiya” (yəni quş falı), “Melanpodiya”^[11]), müasir elm tərəfindən daha sonrakı dövrə, e.ə. VII-VI əsrlərə aid edilir və ehtimal edilir ki, onlar Hesiodun Beotiya məktəbindən olan davamçıları tərəfindən yazılmışdır. Kiçik hissələri dövrümüzədək gəlib çatmış “Qadınların kataloqu” və ya “Eoyya” bir növ “Teoqoniya”nın davamıdır. Bu poemada ilahlara nigaha girən gözəllərin siyahısı, onlardan törəmiş qəhrəmanlar təsvir edilir və yunan tayfalarının mənşəyi və şəcərəsi izah edilir.

480 şerdən ibarət “Heraklın qalxanı” poemasında qəhrəmanın bütün igidliklərindən deyil, ancaq Aresin oğlu nəhəng Kiknlə qarşıdurması təsvir olunur. Hələ e.ə IV əsrdə poemanın Hesioda aidliyi şübhə doğururdu, müasir filoloqlar isə onu e.ə. VI əsrin ilk onilliklərinə aid edirlər^[12].

Hesiodun bəzi əsərlərinin günümüzə ancaq adları (“Melanpodiya”, “Fetida ilə Peleyin toyu” və s) gəlib çatmışdır.

Xatirəsi

Pavsani “Elladanın təsviri”ndə (IX, 27) yazır ki, II əsrdə Fespiyada Hesiodun adı ilə bağlı olan torpaqlara sahiblik edən bir icma mövcud idi və bu icmanın üzvləri şairlə bağlı yerli rəvayətləri toplayıb saxlayırdılar və qonaqlara “Zəhmətlər və günlər” poemasının rəsmi əlyazmasını göstərirdilər.

Merkuridə^[13] və Ayda^[14] kraterlər Hesiodun şərəfinə adlandırılmışlar.

Xaos

Geya

Tartar

Niks

Ereb

Eros

Tifon

Efir

Hemera

Hesperidlər

Ker

Moros

Tanat

Hipnos

Onir (mifologiya)

Mom (mifologiya)

Xiron

Moyralar

Nemesis

Apata

Filotes

Geras

Erida

Oizys

Kloto

Laxesis

Atropos

Yüzqollular

Briarey

Gies

Kott

Kikloplar

Bront

Sterop

Arg

Pont

Ourea

Uran

Titanlar

Okean

Krios

Hiperion

Teya

Nəhənglər

Nerey

Tavmant

Forki

Temis

Feba

Kron

Koy

Erinilər

Keto

Evribiya

İapet

Reya

Mnemosina

Tefida

meliy nimfaları

İstinadlar

1. Гезиод (rus.). // Энциклопедический словарь СПб: Брокгауз — Ефрон, 1892. Т. VIII. С. 238.
2. Любкер Ф. Κύμη (rus.). // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский СПб: Общество классической филологии и педагогики, 1885. С. 364.
3. Arxivlənmiş surət, 2022-03-05 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
4. Arxivlənmiş surət, 2020-10-20 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23.
5. Arxivlənmiş surət, 2009-01-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23.
6. Arxivlənmiş surət, 2019-12-21 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23.
7. Arxivlənmiş surət, 2009-01-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
8. Arxivlənmiş surət, 2021-05-05 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
9. Arxivlənmiş surət, 2013-09-24 tarixində = Чистякова Н.А., Вулих Н.В., "История Античной литературы" - Л: ЛГУ, 1963 orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
10. Arxivlənmiş surət, 2014-06-23 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
11. Arxivlənmiş surət, 2020-10-20 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
12. Arxivlənmiş surət, 2022-05-27 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23
13. = Список кратеров Меркурия http://www.kmsneva.ru/klo-xisoes84/Список_кратеров_Меркурия#.D0.9A = Список кратеров Меркурия^{[ölü keçid]}
14. Arxivlənmiş surət, 2019-07-21 tarixində = Hesiodus orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-04-23

Ədəbiyyat

• Гесиод. Теогония. / Пер. В. Вересаева. (неоднократно издавался)
• Гесиод. Щит Геракла. / Пер. О. П. Цыбенко. // Вестник древней истории. 1985. № 3.
• Гесиод. Полное собрание текстов. Поэмы (Теогония. Труды и дни. Щит Геракла). Фрагменты (Перечень женщин или Эои. Великие Эои. Свадьба Кеика. Меламподия. Сошествие Пирифоя. Идейские дактили. Наставления Хирона. Великие труды. Астрономия. Эгимий. Горнило или Гончары). / Перевод фрагментов О. П. Цыбенко, вступ. ст. В. Н. Ярхо, комм. О. П. Цыбенко и В. Н. Ярхо. (Серия «Античное наследие»). М.: Лабиринт, 2001. 256 стр.

Xarici keçidlər

• Hesiodun əsərləri (rusca)

Həmçinin bax

• Homer