Bədəxşan(Puştu/fars. بدخشان, tac. Бадахшон, rus. Бадахшан, (çin.), "Bədax dağları" anlamında, Min sülaləsi dövründə Çin adı - 巴丹沙[1])—Tarixi vilayət.
Tarixi
Əfqan Türkistanı olaraq da bilinən bölgənin şimalında Amudərya, cənubunda Hindukuş dağları, şərqində Şərqi Türkistan, qərbində isə Kunduz çayıdır. Qismən dağlıq görünüşdə yüksək bir yayla olan Bədəxşanın ən hərəkətli kəsimi və ən canlı ticarət sahəsi Gökçəsu (Kökçəsu) vadisidir. Öncələri Bədəxşan adının də bu vadidə çox olduğu söylənən bədaxş/bəlaxş (Fr. balais, İng. balas) adındakı çəhrayı yaqutdan (ləl-i Bədaxşi, ləl-i Bədaxşani) gəldiyi irəli sürülmüşsə də daha sonra bunun əksinin söz mövzusu olduğu və daşın adını buradan aldığı görüşü qüvvət qazanmış [2], son illərdə isə kəlimənin Sasanilərn bədaxş/badaxş (Pəhləvicə bidaxş “müfəttiş, yüksək hakim”) ünvanından törəndiyi təsbit edilmişdir [3]. Bədəxşan adı ilk dəfə VII-VIII əsrlərə aid Çin qaynaqlarında Po-to Chang-na şəklində keçir. Çinlilər bu ölkəni Tu-ho-lonun (Toxaristan) bir bölgəsi olarak tərif edirlər. İslam coğrafyaçıları Toxaristan adını iki ayrı mənada işlətmişlər və dar anlamda Bəlx ilə Bədaxşan arasındakı bölgəyə, geniş anlamda da Amudəryanın iki kənarını əhatə edən Bəlxin şərqinndəki bütün torpaqlara bu adı vermişdilər; Bədəxşana isə Türk hökmdarlarının daşıdığı “yabqu” ünvanından dolayı “Cabquyənin ölkəsi” dedikləri görünür. Çindən və Şərqi Türkistandan gələn qədim İpək yolunun Bədəxşandan keçməsi mədənlər yönündən zəngin olan bu bölgədə ticarəti inkişaf etdirmiş və özəlliklə hakimiyyət mərkəzi olan Feyzabad şəhərini iqtisadiyyatın mərkəzi halına gətirmişdir.
Bədəxşan V əsrdə Ağhun türkləri tərəfindən işğal edildi. Bölgənin ərəblər tərəfindən nə zaman alındığı dəqiq olaraq bilinməməklə bərabər İslamiyətin buraya Talas savaşından (751) sonra yayıldığı təxmin edilməkdədir. Təbəri ölkənin adını sadəcə bir dəfə, 736-cı ilin hadisələri içində Cabquyə ölkəsindəki Kişmə qarşı edilən hücum və digər uzaq bölgələrə edilən hərbi səfərlər səbəbiylə zikr edir. Yaqubiyə görə Bədəxşanda olan Cirm şəhəri İslamiyətin Tibet ticarət yolu üzərində gəldiyi son nəqtəni təşkil edir.[4] Eyni yerdə Xumar bəy adında bir Türk əmirindən də Bədəxşanın hakimi olaraq bəhs edilir. İstəxri isə Bədəxşanı Əbül-Fəthin ölkəsi olaraq tanıdır ki, bundan məqsədi Bədəxşanın Əbül-Fəth əl-Yaftaliyə bağlı olduğunu göstərməkdir.[5] Səmani və Yaquta[6] görə Yaftalinin oğlu Əbu Nasr buranı Samanilərin komandanı Qaratəginə qarşı müdafiə etmişdir (951). Bədəxşanın ilk dövr İslami dönəmə aid siyasi durumu haqqında başqa bilgi yoxdur. Daha sonra XI əsrin ortalarında şair Nasir Xosrov (ö. 1072) bölgəyə İsmaili məzhəbini yaymışdır.
1895-ci ildə Bədəxşan iki hissəyə ayrılıb.
Coğrafiyası
1964-cü ildəki baş idari reformlarla əyalət statusu qazanan Bədəxşanın sahəsi 47.403 km²-dir.
Əhalisi
Bədəxşanın əhalisi 520.620-dir (1983). 2009-cu ilin əvvəlinə olan rəsmi təxminə əsasən əhalisi 860.3 min nəfər[7],
Əhali sayılanda millətlərə görə ayırım edilmədiyindən bölgədə yaşayan etnik qrupların dəqiq saylarını təsbit etmək mümkün deyildir. Əhalisinin çoxunu sünni özbəklər ilə çoxu sünni,bir qismi şiə olan taciklər,qalanını da puştunlar ilə qırğızlar təşkil edir.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Bartold, “Bədəxşan”, İA, II, 435-438.
- Bartold, - A. Bənnigsən - H. Carrèrə - Dencausse, “Badakhshān”, EI² (İng.), I, 851-855
- X. de Planhol - D. Balland - W. Eilərs, “Badakšān”, EIr., III, 355-361; IV, 242-244.
- T. G. Abaeva, Ocherki İstorii Badakhshana, Tashkent, 1964.
İstinadlar
- ↑ https://archive.org/stream/02076762.cn#page/n4/mode/2up
- ↑ bax. İA, II, 435
- ↑ EIr., III, 361; IV, 242-244
- ↑ Yaqubi, Kitabül-Büldan, s. 288-292
- ↑ İstəxri, Məsalik (de Qoeje), s. 278-297
- ↑ Yaqut, Mucəmül-büldan, I, 320
- ↑ "Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization". 2010-01-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-10.
Xarici keçidlər
