Avtokratiya (yun.αὐτός; “öz” - κράτος; “güc”) — dövlət üzərində mütləq hakimiyyətin bir şəxsin əlində cəmləşdiyi idarəetmə sistemidir. Bu şəxsin qərarları xarici hüquqi məhdudiyyətlərə və ya müntəzəm ictimai nəzarət mexanizmlərinə (bəlkə də çevriliş təhlükəsi və ya digər üsyan formaları kimi) məruz qalmır.
Qədim dövrlərdə avtokrat termini hökmdarın müsbət təyinatı kimi istifadə olunurdu və "maraqların toqquşması yoxdur" anlayışı ilə yanaşı, əzəmət və güc əlaməti ilə əlaqələndirilirdi. Termin istifadəsi müasir dövrlərdə də davam etdi, çünki Rusiya imperatoru 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər "Rusiyanın bütün avtokratı" kimi təsvir edilmişdir. 19-cu əsrdə Şərqi və Mərkəzi Avropada müxtəlif xalqların yaşadığı avtokratik monarxiyalar hökmranlıq edirdi.
Avtokratiya dövlətin yaranmasından bəri ən geniş yayılmış və dəyişikliyə ən davamlı olanı olmuşdur.
Avtokratiya sözü qədim yunanca autos (yun. αὐτός; "öz") və kratos (yun. κράτος; "güc") sözlərindən yaranmışdır. Kratos qədim Yunanıstanda hakimiyyətin təcəssümü olan Kratosdan götürülmüşdür. Orta əsr yunan dilində Autokratēs termini, həqiqi gücündən asılı olmayaraq, imperator tituluna sahib olan hər bir şəxs üçün istifadə edilmişdir. Bu termin Qədim Yunanıstanda və Romada müxtəlif mənalarda istifadə edilmişdir. Orta əsrlərdə Bizans imperatoru Romalıların avtokratı adlanırdı. Bəzi tarixi slavyan hökmdarları, məsələn, Bizans təsiri ilə rus çarları və imperatorları, Avropanın digər bölgələrindəki konstitusiya monarxlarından fərqləndirərək, avtokrat titulunu rəsmi titullarının bir hissəsi kimi istifadə etdilər.
Digər idarəetmə formaları ilə müqayisə
Totalitarizm və hərbi diktaturalar çox vaxt avtokratiya ilə əlaqələndirilir, lakin onların avtokratiya olması lazım deyil. Totalitarizm dövlətin həyatın və vətəndaş cəmiyyətinin hər bir sahəsinə nəzarət etməyə çalışdığı sistemdir. Totalitarizmə ali lider və ya kollektiv rəhbərlik, məsələn, rəyasət heyəti, hərbi xunta və ya tək siyasi partiya rəhbərlik edə bilər. Bu vəziyyətdə avtokratik olmasa da, bir partiyalı dövlət kimi bir vəziyyətdə olduğu kimi, bir partiya tərəfindən idarə oluna bilər.
Mənşəyi
Qədim Avropadan nümunələr göstərir ki, erkən dövlətçilik demokratiyaya uyğundur. Yakob Həririnin fikrincə, Avropadan kənarda tarix göstərir ki, erkən dövlətçilik avtokratiyaya gətirib çıxarıb. Onun göstərdiyi səbəblər ilk avtokratik hakimiyyətin davam etməsi və "institusional transfer"in və ya Avropa həllinin olmamasıdır. Bu, müstəmləkəçiliklə mübarizə qabiliyyəti və ya avropalıların yeni institutları idarə etməyə ehtiyac duymadığı dövlət infrastrukturunun mövcudluğu ilə bağlı ola bilər. Bu ölkələrdə nümayəndəlik institutlarının tətbiqi mümkün olmadı və onlar öz avtokratik hakimiyyətini davam etdirdilər. Avropa müstəmləkəçiliyi müxtəlif idi və bir çox amillərdən asılı idi. Zəngin təbii sərvətlərə malik olan ölkələr müstəmləkəçilik və dolayı idarəçilik tətbiq edərkən, digər müstəmləkələrdə avropalı köçkünlər müşahidə olunurdu. Məhz bu məskunlaşmaya görə bu ölkələr yəqin ki, yeni qurumların yaradılmasını yaşayıblar. Müstəmləkəçilik faktor məhsuldarlığından və sakinlərin ölüm nisbətindən də asılı idi.
II Nikolay Romanov
Mansur Olson avtokratiyaların inkişafını anarxiyadan dövlətə keçidin ilk mərhələsi kimi nəzəriləşdirir. Olsona görə, anarxiya bir çox müxtəlif coğrafi ərazilərdə dolaşan, yerli əhalidən sərvət götürən, yerli əhalini sərmayə qoymağa və istehsal etməyə həvəsləndirmək üçün az motivasiya buraxan bir çox "sərgərdan quldurlar" ilə xarakterizə olunur. Yerli əhalinin istehsal həvəsi itirdikcə həm quldurların oğurlayacağı sərvət, həm də xalqın istifadə edəcəyi sərvət azalır. Olson, avtokratları vergi formalı sərvətin fetana təzyiqinə nəzarət edərək bu dilemmanı həll edən "sabit quldurlar" kimi nəzəriyyə edir. Olsonun fikrincə, avtokratiya inkişaf etdikdən sonra həm avtokrat, həm də yerli əhalinin vəziyyəti daha yaxşı olacaq, çünki avtokrat fəth çərçivəsində sərvətin qorunmasında və artırılmasında "əsas marağa" malik olacaq. Zorakılıq icarə haqqının formalaşmasına təhlükə yaratdığına görə, "sabit quldur" zorakılığı inhisara almaq və dinc nizam yaratmaq həvəsinə malikdir. Piter Kurrild Klitqaard və Q. T. Svendsen iddia edirdi ki, 9–11-ci əsrlərdə Vikinqlərin genişlənməsi və məskunlaşmaları sərgərdan quldurların sabitləşməsi kimi şərh edilə bilər.
Duqlas Nort, Con Uollis və Barri R. Vaynqast avtokratiyaları zorakılığı inhisara almaq zərurətindən irəli gələn məhdud giriş nümunələri kimi müəyyən edir. Olsondan fərqli olaraq, bu alimlər ilkin dövləti tək bir hökmdar kimi deyil, bir çox aktyorların formalaşdırdığı bir təşkilat kimi başa düşürlər. Onlar avtokratik dövlətin formalaşması prosesini zorakılığa çıxışı olan şəxslər arasında danışıqlar prosesi kimi təsvir edirlər. Onların fikrincə, bu şəxslər bir-birlərinə resurslara çıxış kimi imtiyazlar verən dominant koalisiya təşkil edirlər. Zorakılıq kirayə haqqını azaltdığından, dominant koalisiyanın üzvləri əməkdaşlıq etmək və münaqişədən qaçmaq üçün həvəsə malikdirlər. Üstün koalisiyanın üzvləri arasında rəqabətin qarşısını almaq üçün imtiyazlara məhdud çıxış lazımdır ki, onlar bir-birinə etibarlı əməkdaşlıq etmək və dövləti formalaşdırmaq öhdəliyi götürsünlər.
Qapalı və seçilmiş avtokratiya
Qapalı avtokratiya ilə seçilmiş avtokratiya arasında mühüm fərqlər var. Hər ikisi bir şəxs və ya tam səlahiyyəti olan qrup tərəfindən idarə olunan avtoritar idarəetmə növüdür.
Qapalı avtokratiya, rəsmi partiyadan başqa bütün partiyaların qadağan olunduğu bir idarəetmə formasıdır. Ancaq açıq şəkildə rejimə qarşı çıxmayan siyasi müstəqillər zaman-zaman seçilə bilər. Bu elit qrup ictimaiyyət qarşısında heç bir məsuliyyət daşımır, çünki ictimaiyyətə heç bir vətəndaş azadlıqları təmin olunmur. Bu şəxslər vərəsəlik, dövlət çevrilişi və ya digər qeyri-qanuni yollarla hakimiyyət mövqeləri əldə edə bilər və onların liderləri üzərində "seçimi" yoxdur. 2022-ci il V-Dem Demokratiya Hesabatına görə, qapalı avtokratiyaların sayı (2020-ci ilə qədər 30 ölkə) artmaqdadır və onlar dünya əhalisinin 26%-ni təşkil edir. Qapalı avtokratiyadan liberal demokratiyaya keçid ilkin yarı liberal avtokratik keçid tələb edir (müharibə zamanı demokratikləşməyə can atan xarici güclər tərəfindən işğal olunmazsa).[1]
Digər tərəfdən, seçilmiş avtokratiya, avtokratın seçkilər kimi demokratik bir prosedur vasitəsilə nəzarəti ələ aldığı bir idarəetmə formasıdır. Lakin avtokrat hakimiyyətə gəldikdən sonra öz səlahiyyətlərini genişləndirmək, digər siyasi fiqurların təsirini məhdudlaşdırmaq, məhkəmə və müstəqil mətbuat kimi demokratik təsisatları hədəfə alaraq ona qarşı çıxanları zərərsizləşdirmək üçün vəzifəsindən istifadə edəcək. Seçkiləri manipulyasiya etməklə hakimiyyətin dəyişməsini mümkün və ya qeyri-mümkün etmək məqsədi daşıyır. Seçilmiş avtokratiya altında demokratiya obrazı ola bilər, amma əslində avtokratın ən çox səlahiyyətləri var və ictimaiyyətin qapalı avtokratiyaya bənzər onu məsuliyyətə cəlb etmək imkanları çox məhduddur. Bu vəziyyətə "avtokratik qərəzli hibrid rejim" də deyilir. Seçilmiş avtokratiyalar hələ də qlobal miqyasda ən çox yayılmış idarəetmə forması hesab olunur – dünya əhalisinin 44%-i bu rejim altında yaşayır. Seçilmiş avtokratiyada liberal demokratiyaya doğru irəliləmək üçün qalan legitimlik boşluqları və ədalətsizliyə qarşı maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu maneələri tədricən aradan qaldırmaq lazımdır.[2]
Kim Jong Un
Avtokratiyanın yayılması
İddia edilmişdir ki, Çin və Rusiya kimi avtoritar rejimlər və Şimali Koreya kimi totalitar dövlətlər "avtokratiyanın genişlənməsi" adlı bir proses vasitəsilə öz hökumət sistemlərini başqa ölkələrə tanıtmağa çalışırlar. Bəzi alimlər Çin və Rusiyanın avtoritar rejimi xaricə uğurla gətirməsinə şübhə ilə yanaşırlar.
.jpg)
