La historia de l'astronomía ye'l rellatu de les observaciones, descubrimientos y conocencies adquiríos a lo llargo de la historia en materia astronómica.
L'astronomía surde desque la humanidá dexó de ser nómada y empezóse a convertir en sedentaria; depués de formar civilizaciones o comunidaes empezó'l so interés polos astros.
Dende tiempos inmemorables s'hai vistos comenenciudu nos mesmos, estos enseñaron ciclos constantes ya inmutabilidá mientres el curtiu periodu de la vida del ser humanu lo que foi una ferramienta útil pa determinar los periodos de bayura pa la caza y la recoyida o d'aquellos como'l iviernu en que se riquir d'una preparación pa sobrevivir a los cambeos climáticos adversos.
La práutica d'estes observaciones ye tan cierta y universal que s'atoparon a lo llargo y anchu del planeta en toes aquelles partes onde habitó l'home. Deduzse entós que l'astronomía ye probablemente unu de los oficios más antiguos, manifestándose en toles cultures humanes.
La inmutabilidá del cielu, ta alteriada por cambeos reales que l'home nes sos observaciones y conocencia primitiva nun podía esplicar, d'ellí nació la idea de que nel firmamentu habitaben poderosos seres qu'influyíen nos destinos de les comunidaes y que teníen comportamientos humanos y por tanto riquíen d'adoración pa recibir los sos favores o siquier evitar o apangar los sos castigos. Esti componente relixosu tuvo estrechamente rellacionáu al estudiu de los astros mientres sieglos hasta cuando les meyores científicu y teunolóxicu fueron esclariando enforma de los fenómenos que nun principiu nun yeren entendíos. Esta separación nun asocedió pacíficamente y munchos de los antiguos astrónomos fueron escorríos y xulgaos al proponer una nueva organización del universu. Anguaño estos factores relixosos superviven na vida moderna como supersticiones.
Astronomía antigua
Unu de los primeros en realizar un trabayu astronómicu-científicu foi Aristarco de Samos (310-230 e.C. ) quien calculó les distancies que dixebren a la Tierra de la Lluna y del Sol, y amás propunxo un modelu heliocéntricu del sistema solar nel que, como'l so nome indicar, el Sol ye'l centru del universu, y alredor del cual xiren tolos otros astros, incluyendo la Tierra. Esti modelu, imperfectu nel so momentu, pero que güei sabemos avérase enforma a lo que güei consideramos como correutu, nun foi acoyíu por cuenta de que topetaba coles observaciones cotidianes y la perceición de la Tierra como centru de la creación. Esti modelu heliocéntricu ta descripto na obra El arenario d'Arquímedes (287-212 e.C. ).
El modelu xeocéntricu foi una idea orixinal d'Eudoxo de Cnido (390-337 e.C. ) y años dempués recibió'l sofitu decidíu d'Aristóteles y la so escuela. Esti modelu, sicasí, nun esplicaba dellos fenómenos reparaos, el más importante d'ellos yera'l comportamientu distintu del movimientu de dellos astros cuando se comparaba esti col reparáu pa la mayoría de les estrelles. Estes paecen siempres movese toes en xunto, cola mesma rapidez angular, lo que fai que, al movese, caltengan «fixes» les sos posiciones unes respectu de les otres. Por esta razón conocióse-yos siempres como «estrelles fixes». Sicasí, ciertos astros visibles nel firmamentu nocherniegu, magar se movíen en xunto coles estrelles, paecíen faelo con menor velocidá (movimientu direutu). Ello ye que reparar ciertu retrasu diariu respectu d'elles; pero, amás, y solo en ciertes ocasiones, paecen detener el retrasu ya invertir el so movimientu respeuto de les estrelles fixes» (movimientu retrógradu), pa depués detenese nuevamente, y volver retomar el sentíu del movimientu d'elles, pero siempres con un pequeñu retrasu diariu (movimientu direutu). Por cuenta de estos cambeos aparentemente irregulares nel so movimientu al traviés de les estrelles fixes», a estos astros denominóse-yos estrelles planetes (estrelles errantes) pa estremales de les otres.
Sistema ptolemaicu.
Foi Ptolomeo quien se dio a la xera de buscar una solución por que'l sistema xeocéntricu pudiera ser compatible con toes estes observaciones.
Nel sistema ptolemaicu la Tierra ye'l centru del universu y la Lluna, el Sol, los planetes y les estrelles atópense fixes n'esferes de cristal xirando alredor d'ella; pa esplicar el movimientu distintu de los planetes escurrió un particular sistema nel cual la Tierra nun taba nel centru exactu y los planetes xiraben nun epiciclo alredor d'un puntu allugáu na circunferencia de la so órbita o esfera principal (conocida como 'Deferente').
Los epiciclos fueren una idea orixinal d'Apolonio de Pérgamo (262-190 e.C. ) y ameyorada por Hiparco de Nicea (190-120 e.C. ). Como'l planeta xira alredor del so epiciclo mientres el centru d'esti muévese simultáneamente sobre la esfera de la so deferente, llógrase, pola combinación de dambos movimientos, que'l planeta mover nel sentíu de les estrelles 'fixes' (anque con ciertu pequeñu retrasu diariu) y que, n'ocasiones, revierta esti movimientu (de retrasu) y paeza (por cierto periodu de tiempu) adelantrase a les estrelles fixes, y con esto llógrase esplicar el movimientu retrógradu de los planetes respeuto de les estrelles (ver figura a la derecha). L'esquema ptolemaicu, con tou y los sos complicaos epiciclos y deferentes, foi aceptáu por munchos sieglos por variaes razones pero, principalmente, por da-y a la raza humana una supremacía y un llugar privilexáu o 'central' nel universu.
Otros estudios importantes mientres esta dómina fueron: la determinación del tamañu de la Tierra;la composición de la tierra, la compilación del primer catálogu estelar; el desenvolvimientu d'un sistema de clasificación de les magnitúes de los rellumos estelares basáu na lluminosidá aparente de les distintes estrelles; la determinación del ciclu de Saros pa la predicción de los eclises solar y llunar, ente munchos otros.
Mientres la Edá Media l'astronomía nun foi ayena al estancamientu que sufrieron les ciencies y artes. Mientres esti llargu periodu predominó'l legáu ptolemaicu de sistema geocentrista sofitáu pola Ilesia, debíu esencialmente a qu'esti yera acorde coles escritures nes cualos la Tierra y l'home son los centros de la creación divina.
Nel sieglu XV anovó l'interés nel estudiu de los cielos gracies, en parte, a la escuela de traductores de Toledo, creada pol rei Alfonsu X el Sabiu (1221-1284) quien empiecen a traducir antiguos testos astronómicos.
Personaxes como Johannes Müller Regiomontano (1436-1476), empezaron a realizar observaciones astronómiques y a aldericar les teoríes establecíes al puntu que Nicolás de Cusa (1401-1464), en 1464 plantegó que la Tierra nun s'atopaba en reposu y que l'universu nun podía concebise como finito, empezando de dalguna manera a sedase'l sistema imperante hasta esi momentu.
Mientres esti desafortunáu periodu oscurantista fueron los árabes quien siguieron los estudios astronómicos apurriendo trabayos importantes y que tendríen posterior repercusión na astronomía occidental: traducieron el Almagesto; dieron nome y catalogaron munches estrelles. Dientro de los sos principales esponentes atópense Al-Batani (858-929), Al Sufi (903-986) y Al-Farghani (805-880), una autoridá nel sistema solar. Estes conocencies lleguen a Europa Central coles invasiones turques d'Europa Oriental a lo llargo del sieglu XV.
Astronomía moderna
La Renacencia
Imaxe del sistema copernicanu. Estrayida de la obra: De revolutionibus orbium coelestium.
Mientres el sieglu XV hai una crecedera acelerada del comerciu ente les naciones mediterránees, lo que lleva a la esploración de nueves rutes comerciales escontra Oriente y a Occidente, estes postreres son les que dexaron la llegada de los europeos a América. Esta crecedera nes necesidaes de navegación impulsó'l desenvolvimientu de sistemes d'orientación y navegación y con ello l'estudiu a xeitu de materies como la xeografía, astronomía, cartografía, meteoroloxía, y la teunoloxía pa la creación de nuevos preseos de midida como compases y relós.
Nicolás Copérnico (1473-1543) retoma les idees heliocentristas y propón un sistema nel cual el sol alcuéntrase inmóvil nel centru del universu y al so alredor xiren los planetes n'órbites con movimientu perfectu», ye dicir circular. Esti sistema copernicanu, sicasí, cadecía de los mesmos o más errores que'l xeocéntricu postuláu por Ptolomeo, nel sentíu de que nun esplicaba'l movimientu retrógradu de los planetes y erraba na predicción d'otros fenómenos celestes. Copérnico, por tanto, incluyó igualmente epiciclos p'averase a les observaciones realizaes.
Tycho Brahe (1546-1601), home acomodáu y de vida disipada, foi un gran observador del cielu y realizó les más precises observaciones y midíes astronómiques pa la so dómina, ente otres coses porque tuvo la capacidá económica pa construyir el so propiu observatoriu y preseos de midida. Les midíes de Brahe nun tuvieron, sicasí, mayor utilidá hasta que Johannes Kepler (1571-1630) utilizar. Kepler gastó munchos años tratando d'atopar la solución a los problemes que se teníen col sistema enunciáu por Copérnico, utilizando modelos de movimientu planetariu basaos principalmente nos sólidos perfectos de Platón. Colos datos completos llograos dempués de la muerte de Brahe, llegó por fin al entendimientu de les órbites planetaries, probando con elipses en cuenta de los modelos perfectos de Platón, y pudo entós enunciar los sos lleis del movimientu planetariu.
1ª. Los planetes xiren alredor del Sol n'órbites elíptiques tando este n'unu de los sos focos.
2ª. Una llinia dibuxada ente un planeta y el Sol barre árees iguales en tiempos iguales.
3ª. Publicada años dempués al mundu (1619): El cubu de la distancia media al sol ye proporcional al cuadráu del tiempu que tarda en completar una órbita.
Galileo Galilei (1564-1642) foi unu de los defensores más importantes de la teoría heliocentrista. Construyó un telescopiu a partir d'un inventu del holandés Hans Lippershey y foi'l primeru n'utilizalo pal estudiu de los astros, afayando los cráteres de la Lluna, les llunes de Xúpiter, les manches solares y les fases de Venus. Les sos observaciones tan solo yeren compatibles col modelu copernicanu.
El trabayu de Galileo enfrentar a la Ilesia Católica que yá prohibiera'l llibru de Copérnico de Revolutions. Dempués de dellos enfrentamientos colos relixosos nos cualos foi sofitáu pol papa Urbanu VIII, y a pesar de que se-y pidiera moderación nel espardimientu de los sos estudios, Galileo escribió El Diálogu sobre los dos máximos sistemes del mundu. Nesta obra fixo risión la posición de la ilesia al traviés de Simplicio el Simplón. Por esta desobediencia foi lleváu a xuiciu onde foi obligáu a abjurar de les sos creencies y darréu recluyíu so arrestu domiciliariu, que duró pocu. Morrió cola bendición papal a los 88 años. Mientres el sieglu XX el papa Xuan Pablu II pidió esculpes al mundu por esta inxusticia que la so Ilesia cometiera contra Galileo.
Primeros astrónomos modernos
A partir de los desarrollos téunicos, ópticos y de les nueves teoríes matemátiques y físiques dio un gran impulsu a les ciencies y na tema que nos toca a l'astronomía. Afayáronse y catalogaron miles d'oxetos celestes. Apaecen nel sieglu XVII grandes homes constructores de lo que güei conocemos como astronomía moderna:
Johannes Hevelius (observaciones de la lluna y cometes), [[Christian
Huygens]] (aniellos de Saturnu y Titán), Giovanni Domenico
Cassini (satélites de Saturnu), [[Ole
Rømer]] (velocidá de la lluz a partir de los eclises de los satélites de Xúpiter en 1676) y [[John
Flamsteed]] (fundador del Observatoriu de Greenwich en 1675).
Isaac Newton (1643-1727).
Dientro d'esti ambiente Isaac Newton promulgó los sos trés lleis que quitaron definitivamente l'empirismu na esplicación de los movimientos celestes. Estes lleis son:
Un cuerpu permanez en reposu o en movimientu en llinia recta y a una velocidá constante nun siendo que una fuercia esterno actúe sobre él.
La fuercia aplicao por un cuerpu sobre otru, xenera una fuercia d'igual magnitú sobre'l primeru pero en direición contraria.
Dizse que Newton foi inspiráu pola cayida d'una mazana pa imaxinar l'efectu de la gravedá, anque ta comprobáu qu'esto ye tan solo una lleenda, sirve como ferramienta pa entender la fuercia de la gravitación: la mesma fuercia gravitatoria que fai cayer la mazana estender escontra la Lluna y si non fora por ella la Lluna escaparía de la órbita terrestre. La Llei de la gravitación universal diz que:
''Dos cuerpos atráense unu al otru con una fuercia que ye direutamente proporcional a la masa de cada unu ya inversamente proporcional al cuadráu de la distancia que los dixebra.‘‘
Newton realizó munchos otros trabayos n'astronomía, como'l cambéu del diseñu de los telescopios de la dómina nun modelu por él llamáu reflectores newtonianos; escribió Philosophiae naturalis principia mathematica, nella espunxo les sos lleis y esplicó la dinámica del sistema solar.
La teoría de Newton tomó tiempu pa establecese n'Europa. Descartes plantegaba la teoría de vórtices y Christiaan Huygens, Gottfried Wilhelm Leibniz y Jacques Cassini aceptaren solo partes del sistema de Newton, prefiriendo la so propia filosofía. Nun foi sinón hasta Voltaire que se publicar un esperimentu sobre les marees en 1738.[1]
La observación astronómica cada vez más detallada dexó'l descubrimientu d'oxetos celestes distintos a les estrelles fixes, los planetes y cometes.
Estos nuevos oxetos reparaos yeren como parches de lluz que pol so aspeutu dióse-yos el nome de nebuloses. L'alemán Friedrich Wilhelm Herschel (1738-1822) foi unu de los primeros n'estudiar estos oxetos, músicu d'oficiu, finalmente abandonó les notes poles estrelles, la so hermana Caroline Herschel (1750-1848), trabayó con él realizando barríos de zones del cielu, colo cual dibuxaron un mapa de la galaxa con un gran númberu d'estrelles reparaes. Herschell tamién realizó otros importantes descubrimientos como Uranu, Les sos llunes Titania y Oberón y les llunes de Saturnu Enceladus y Acoriques.
Forma de la Vía Láctea deducida por W. Herschel a partir del recuentu d'estrelles nel cielu.
Mientres el sieglu XVIII unu de los oxetivos de los estudios astronómicos foi'l de calcular les distancies nel universu. El sistema de midida foi la paralax, que mide'l movimientu d'una estrella con al respeutive de les estrelles vecines cuando se repara dende dos puntos distintes. La primer distancia a una estrella midida con esti métodu foi realizada por Friedrich Bessel (1784-1846) en 1838 foi a 61 del Cisne (constelación) llogrando una distancia de 11 años lluz y, darréu, Alfa Centauro con una distancia de 4,3 años lluz.
L'astronomía nel sieglu XX
La teoría heliocéntrica llega al sieglu XX en tou la so rellumanza, el sol ye'l centru del universu y toa xira alredor d'él incluyíos tolos oxetos del espaciu fondu dientro de los cualos atopábense unes nebuloses bien especiales llamaes nebuloses espirales.
El descubrimientu y estudiu de les estrelles variables (estrelles que varien en rellumu dacuando), empecipiáu principalmente por Harlow Shapley (1885-1972) llevó a afayar un tipu especial d'elles que la so carauterística yera que los cambeos de rellumu taben rellaciones cola so lluminosidá intrínseca, como la estrella prototipu atópase na constelación de cefeo denominóse-yos Cefeidas. Al conocer la so lluminosidá d'un oxetu celeste basta aplicar la llei del cuadráu inversu que diz que'l rellumu mengua d'alcuerdu al cuadráu de la distancia pa calcular la distancia a la que s'atopa del observador. Shapley atopó que los cúmulos globulares, grupos de millones d'estrelles que formen un cúmulu compacto y redondo que xiren alredor de los centros galácticos, tán muncho más alloñaos del Sol que del centru de la galaxa y de esta manera'l sistema solar tendría de tar alcontráu na periferia lloñe del centru del universu alredor del cual xiren los cúmulos globulares y los demás astros reparaos.
A principios del sieglu pervivía la teoría de los universos islla afilvanada por Kant na cual les nebuloses espirales yeren universo islles dixebraos de la vía láctea a la cual pertenecía'l sol, esta teoría foi fuertemente sofitada por Herschel pero nun se teníen pruebes que la sofitaren. Estes pruebes llegaríen a partir de les observaciones d'Edwin Hubble (1889-1953) realizaes nel observatoriu de Monte Wilson.
Hubble, el 19 de febreru de 1924, escribió a Shapley el so contradictor quien defendía la esistencia d'una sola galaxa: «De xuru-y interesará saber que topé una variable cefeida na nebulosa de Andrómeda». D'esta manera revelóse que les nebuloses espirales nun yeren simples cúmulos de gas dientro de la vía láctea sinón verdaderes galaxes independientes o como Kant describió «universo isla».
Mientres esta dómina Albert Einstein espunxo la so Teoría de la relatividá xeneral de la que se deduz que l'universu nun ye estáticu sinón que s'espande, Einstein sicasí introdució-y una constante llamada cosmolóxica pa «detener» la espansión y afaer la so teoría a les conocencies del momentu.
Los descubrimientos de Hubble aguiyaron l'estudiu de les nebuloses espirales, el mozu Vesto Slipher quien trabayaba nel observatoriu Lowell so les órdenes del tristemente célebre Percival Lowell, taba encargáu del so estudiu, mientres les sos investigaciones atopó que diches nebuloses espirales teníen una fana en candia persistente nos sos espectros (un oxetu que s'alloñar del observador allarga les llonxitúes d'onda por él emitíes corriéndose escontra'l colloráu nel espectru estudiáu). Sicasí Slipher nun atopó la esplicación al so afayu. Nun trabayu independiente Hubble al midir les distancies de 25 galaxes atopó una correlación direuta ente la so distancia y el grau de fana o n'otres pallabres la velocidá a la que s'alloñar.
Espansión del universu.
L'home que fundió los resultaos de les investigaciones de Slipher, Hubble y Einstein foi un matemáticu sacerdote llamáu Georges Lemaitre (1894-1966) quien en 1927 publicó un artículu onde desenvolvía la rellación de la fana en candia con un universu n'espansión. Cuando'l so artículu sopelexó la comunidá científica concluyó que si l'universu atopar n'espansión dalguna vegada tuvo de tar xuníu nun puntu de lluz al cual llamó singularidá o «átomu primordial» y la so espansión gran ruiu». L'astrónomu Fred Hoyle (1915-2001) —contradictor d'esta teoría llamar despectivamente «Big Bang», que ye como se conoz na actualidá a la teoría más aceptada como orixe del universu.
Si tiense que l'universu espandir escontra toos llaos a partir d'un momentu inicial créese qu'esta espansión puede ser constante o detenese en dalgún momentu determináu, una o otra posibilidá va depender de la cantidá de materia presente nel universu y si la fuercia de gravedá ente ella va ser abonda pa contraer la materia o non, esta cantidá nun se determinó. Na actualidá demostróse que la espansión del universu ta acelerándose. Estos últimos afayos entá tán baxu intensu estudiu pa llograr esclariar el futuru del universu, la nuesa galaxa, el nuesu Sol y la nuesa casa, la Tierra.
L'astronomía nel sieglu XXI
Na actualidá sabemos qu'habitamos un minúsculu planeta d'un sistema solar rexíu pol Sol qu'avanza nel primer terciu de la so vida y que ta alcontráu na periferia de la Vía Láctea, una galaxa espiral barrada compuesta per miles de millones de soles, que tien como les demás galaxes un furacu negru supermasivu nel so centru y que forma parte d'un conxuntu galácticu llamáu Grupu Llocal, que, de la mesma, alcuéntrase dientro d'un supercúmulo de galaxes. L'universu ta constituyíu per miles de millones de galaxes como la Vía Láctea y calculóse-y una edá ente 13 500 y 13 900 millones d'años, y la so espansión acelérase constantemente.
Munchos adelantos científicos y téunicos ábrennos nueves ventanes al estudiu del espaciu: tenemos poderosos telescopios terrestres y orbitales, sondes interplanetaries lleguen a les llendes del sistema solar y robots atópase na superficie d'otros mundos aumentando la capacidá del home de la so maraviyosa redolada astronómica.
