Estensión de los dialeutos fráncicos renanos. En 2, los dialeutos palatinos.
El alemán del Palatináu o alemán palatín (n'alemánPfälzisch, n'alemán palatín Pälzisch) ye un dialeutu central occidental del alemán perteneciente a la familia del fráncicu renano. Falar nel valle del Rin, ente les ciudaes de Zweibrücken, Kaiserslautern y Mannheim, na frontera cola rexón d'Alsacia (Francia), y nel Rin. El alemán de Pennsylvania, provién principalmente de los dialeutos palatinos del alemán falaos por alemanes qu'emigraron a Norteamérica ente los sieglos XVII y XIX y decidieron caltener les sos llingües natives. Los suabos del Danubiu en Croacia y Serbia tamién utilicen munchos elementos d'este.
Ye importante destacar que la pronunciación y la gramática varien coles rexones (inclusive colos pueblos). Pol fala de los alemanes del Palatináu, suelse saber de qué zona o de qué pueblu son. Lo que tienen de mancomún tolos dialeutos del Palatináu ye que nun s'utiliza'l xenitivu, según l'imperfectu del alemán.
Dellos exemplos de les diferencies ente l'altu alemán, faláu nel sur d'Alemaña, Baviera y Austria, y el Pfälzisch son:
Fonética
Nel Saarpfälzisch y el Vorderpälzisch nun esisten les diéresis nes o y les o (ö,ü). En llugar d'estes utiliza la i o la y:
Pfälzisch
Alto alemán
Equivalencia n'español
Meebel/Meewel
Möbel
mueble
greeßer
größer
mayor
Lewwel/Leffel
Löffel
cuyar
Hischel/Hiechel
Hügel
cuetu
miid
müde
cansáu
Utilízase la ch del alemán, anque nun tien el soníu de sch del alemán estándar:
Pfälzisch
Alto alemán
Equivalencia n'español
Isch
Ich
yo
Kerch
Kirche
ilesia
Los soníos finales de cutiu nun se pronuncien:
Pfälzisch
Alto alemán
Equivalencia n'español
Hund, Hunn
perru, perros
Pann
Pfanne
cazuela
Lamb
Lampe
llámpara
Avv, Avve
Affe, Affen
monu, monos
Haus, Haiser
Haus, Häuser
casa, cases
hann (Westpfalz)/hawwe (Vorderpfalz)
haben
tener
tran (Vorderpfalz)/traage (Westpfalz)
tragen
traer
La t convertir en d o sume:
Pfälzisch
Alto alemán
Equivalencia n'español
Diir, Deer
Tür
puerta
rischdisch
richtig
ciertu
forschbar
furchtbar
tarrecible
Gramática
"Abiertu mientres haya lluz", lletreru d'un restorán na Ruta del vinu alemano (Deutsche Weinstrasse)
Hai un amenorgamientu verbal y nominal con respectu al alemán estándar.
Sistema verbal
El pfälzisch namái tien 4 tiempos: presente, perfectu, pluscuamperfeutu y futuru simple. L'imperfectu sumió hasta poques formes restantes nos verbos auxiliares y ye sustituyíu pol perfectu.
Sistema nominal
El xenitivu nun esiste, y sustitúyese por construcciones auxiliares cola ayuda del dativu.
Pronomes
Los pronomes personales difieren del alemán estándar. Esisten pronomes acentuaos o tónicos y pronomes ensin acentuar o átonos:
Acentuaos o tónicos:
"ich" (yo): isch, mir, misch
"du" (tu): du, dir, disch
"er/ sie / ye" (él, ella, ello): der, dem, dean / die, derre, die / des, dem, des
"wir" (nós): mir, uos, uns
"ihr" (vós): ihr, eisch, ei(s)ch
"sie" (ellos): die, denne, die
Non acentuaos o átonos:
"ich" (yo): isch, ma, misch
"du" (tu): (d), da, disch
"er/ sie /ye" (él/ella/ello): a, (y)m, (y)n / se, re, se / s, (y)m, s
"wir": ma, uns, uns
"ihr" (vós): (d)a, eisch, ei(s)ch
"sie" (ellos): se, ne, se
Exemplos de pronombresátonos:
Wenn du meinst (Si tu pienses) - wann (d) meensch(t)
Wenn er meint (Si él piensa) - wann a meent
Wenn ihr meint (Si vós pensáis) - wann a meene
Wenn sie meinen (Si ellos piensen) - wann se meene
Artículu y xéneros gramaticales
Cómo ye común na zona sur d'Alemaña, a les persones denominar por aciu l'artículu y los apellíos adelántrense:
La frase Peter Meier va a Müllers n'alemán estándar ye Peter Meier geht zu Müllers, y traducíu a pfälzisch ye De Meier Ciscar geht zu's Millers.
En pfälzisch hai tres xéneros (los sos artículos determinaos son: de, die, ye). L'artículu indetermináu y nel Westpfälzisch usar pa los trés xéneros, nel Vorderpfälzisch esisten los artículos en (masculín) y y/enni (femenín, átonu y tónicu). Los femeninos son de normal neutros (a esceición del Vorderpfälzisch).
Nos femeninos:
Nel Westpfälzisch úsase'l neutru cuando: de normal siempres si'l nome ta solu; con moces pequeñes y muyeres nueves; si tratar d'una conocida; si una rellación esprésase como rellación de propiedá.
Úsase'l femenín cuando: si la persona considérase indireutamente y el xéneru o terminación riquir; si tiense'l sentimientu de que la forma neutra nun ye afecha; cuando falamos d'una persona eminente o que ta lloñe.
Reparar una crecedera nel área urbana de Kaiserslautern y Pirmasens del usu de die en cuenta de ye ante los nomes femeninos.
La vocal en kaufen, laufen nel Palatináu
Distribución de les formes hat y hot como 3ª persona del singular de "haben" (tener)
Distribución de les formes de la 1ª persona del singular de "haben"
Vocabulariu
Nel vocabulariu atópense (sobremanera na población más avieyada) delles pallabres del francés como Lawabo (de llavabu), Bottschamber (de pot de chambre, "orinal") o Hussjeh (de huissier) y del yídish como Kazuff (pa referise a los carniceros) o Zores (pa referise a una engarradiella). Estos préstamos deber a la proximidá xeográfica del Palatináu con Francia.
Son carauterístiques les llocuciones "Ah jo", del alemán estándar: "sí, claro" y "Alla hopp"/"Alla guud", del alemán estándar "venga pos". Pueden atopase semeyances con otres espresiones como "allà jeeh" del dialeutu d'Eifel o cómo "hai noi" del dialeutu de Baden.
El vocabulariu escritu del pfälzisch atópase clasificáu nel Pfälzisches Wörterbuch.
Socioloxía del pfälzisch
Por cuenta de la estructura rural del espaciu d'espardimientu del pfälzisch, esti dialeutu ye unu de los más fuertemente enraigonaos na población; fálase inclusive nes empreses, l'alministración y la política. Sobremanera nel Westpfalz (Palatináu occidental) y el Südpfalz (Palatináu meridional), onde ye una llingua que s'utiliza nes aules d'escueles ya institutos de manera non oficial. Tamién s'usa en xulgaos, como por casu el de Pirmasens.
Principalmente, hai un escepticismu, ya inclusive resistencia, a falar alemán ente los mozos. Hai que destacar que na escuela primaria, munchos neños del Westpfalz falen xeneralmente alemán estándar, ente que na pubertá, por procesos dinámicos, amóntase la fala y l'usu del pfälzisch.
Tolos habitantes del Palatináu acaben entendiendo'l pfälzisch tarde o aína porque lo oyen perdayures, poro, constitúi un esfuerciu pequeñu l'aprender a falalo. Al falar alemán puede percibise l'acentu pfälzisch, anque esto nun representa nengún problema. Helmut Kohl como antiguu canciller federal, podría ser l'exemplu más conocíu d'esta aceptación.
Subdialeutos del Pfälzisch
Distribución xeográfica del Nordpfalz, Westpfalz, Vordrerpfalz y Südpfalz.
El Padrenuesu
Südpfälzisch, pfälzisch meridional:
Unser Vadder im Himmel / Dei(n) Name sell heilich sei, / Dei Kenichsherrschaft sell kumme, / Dei(n) Wille sell gschehe / uf de Erd genauso wie im Himmel. / Geb uns heit das Brot, was mer de Daach brauchen, / un vergeb uns unser Schuld / genauso wie mir denne vergewwe, wo an uns schuldich worre ensin. / Un fiehr uns nit in Versuchung, / rett uns awwer vum Beese. / Dir gheert jo die Herrschaft / un die Kraft / un die Herrlichkeit / bis in alli Ewichkeit. / Amen.
Westpfälzisch, pfälzisch occidental:
Unser Babbe im Himmel / Dei Nåme soll heilich sinn, / Dei Reich soll komme, / Was de willsch, soll basseere / uf de Erd grad wie im Himmel. / Geb uns heit ye Brot, was mer de Daach iwwer brauche, / un vergeb uns unser Schuld / genauso wie mer dene vergewwe, wo uns Unrecht geduhn hann.* / Un fiehr uns net in Versuchung, / sondern* erlees uns vum Beese. / Weil der jo ye Reich geheert / un die Kraft / un die Herrlichkäät / bis in alli Ewichkäät. / Amen.
Saarpfälzisch, pfälzisch del Sarre:
Unser Vadder obbe im Himmel / Geheilischd soll dei Name sinn / Dei Reich soll komme / Was de willsch, soll bassiere / Im Himmel genau wie uff de Erd / Gebb uns heit ess Brod, wo mer de Daa iwwer brauche / Unn ve(r)gebb uns unser Schuld, / Wie a mir unsre Schuldischer ve(r)gebbe. / Unn fihr uns nedd in Vesuchung / sunnern* erlees uns vom Beese / Weil derr jo ye Reich geheerd / unn die Kraft / unn die Herrlischkääd / biss in alli Ewischkäät / Ame.
Vorderpfälzisch, pfälzisch oriental:
Unser Vadder im Himmel / Doi(n) Nåme soll heilisch soi, / Doi Reisch soll kumme, / Des wu du willschd, soll bassiere / wie im Himmel, so aach uff de Erd / Unser däglisch Brod geb uns heid, un vergebb uns unser Schuld / genauso wie mer denne vergewwe, wo an uns schuldisch worre ensin. / Un duh uns ned in Versuchung fihre, / sondern* erlees uns vum Beese. / Weil dir ye Reisch g(y)heerd / un die Kraft / und die Herrlischkeid / in Ewischkeid. / Aamen.
Poesía y lliteratura
Esiste una poesía llírica y de prosa en pfälzisch que ye escrita sobremanera por poetes autóctonos populares. Nesti xéneru atopen elementos que son indispensables pa una llingua que tien un desarrollu lliterariu abondo probe. La poesía suel tener temátiques humorístiques y dacuando trata sobre'l llamáu Weck, Worscht un Woi, un platu típicu del Palatináu.
Na competición añal Pfälzischer Mundartdichterwettstreit pueden vese los frutos d'esta poesía en pfälzisch. La llírica del dialeutu modernu produz, por casu, poemes a niveles lliterarios altos y de (al contrariu de la tradición) conteníu vanguardista, hai tamién enfoques a drames modernos. Esti postreru ye'l sector principal del que se fai la representación escénica, que la competición de Mundartwettbewerb Dannstadter Höhe ufierta dende'l cambéu de mileniu.
La lliteratura en dialeutu apaeció como poesía popular y colos xéneros principales de poema, sainete y narración oral. El dialeutu tien llagunes de producción lliteraria en dellos tramos de la historia por cuenta de periodos complicaos nel Palatináu. Hubo intentos de crear formes de prosa llargues en pfälzisch, como por casu noveles, magar inda naide llogró un resultáu notable nesta xera. Predominen les antoloxíes de conteníu pensatible y/o humorísticu.
Franz de Kobell (1803-1882), nacíu en Múnich, yera d'una familia de pintores de Mannheim. Kobell foi un poeta del pfälzisch, qu'atopaba problemes al escribir nel so dialeutu:
Wer kann 'n liewe Glockeklang
so schreiwe, wie er klingt.
Un wer kann schreiwe mit de Schrift,
wie schee y Amsel singt?
Des kann mit aller Müh kee Mensch,
denk nor y bißche nooch.
Un wie mit Glock un Vochelsang
is 's mit de Pälzer Sprooch.
La obra más conocida de la lliteratura en pfälzisch ye de Paul Münchs (1879-1951) "Die Pälzisch Weltgeschicht" (1909). Tien un estilu de llírica humorística y epopeya en versu. La representación absolutamente autoirónica de los habitantes del Palatináu como corona de la creación y el Palatináu como centru del mundu marca l'estilu y la temática la obra. Ente los autores contemporáneos qu'utilicen el dialeutu tamién figuren escritores como por casu Arno Reinfrank, nacíu en Mannheim (1934-2001), Michael Bauer y Albert H. Keil (dambos nacíos en 1947) según Bruno Hain (1954). Esti círculu d'escritores afitóse como oxetivu'l fomentar la lliteratura en pfälzisch nel so espaciu llingüísticu.
Tamién s'editaron exemplares en pfälzisch de llibros internacionales como por casu Astérix el galu o El Principín.
Llibros
Rudolf Post: Pfälzisch. Einführung in eine Sprachlandschaft. 2., aktualisierte und erweiterte Auflage. Pfälzische Verlagsanstalt, Landau/Pfalz 1992, ISBN 3-87629-183-6
Pfälzisches Wörterbuch. Begründet von Ernst Christmann, fortgeführt von Julius Krämer, bearbeitet von Rudolf Post, 6 Bände und 1 Beiheft. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden/Stuttgart 1965–1998, ISBN 3-515-02928-1
Rudolf Post: Kleines Pfälzisches Wörterbuch. Verlag Edition Tintenfaß, Neckarsteinach 2000, ISBN 3-937467-05-X
Michael Konrad: Saach blooß. Geheimnisse des Pfälzischen. Rheinpfalz Verlag, Ludwigshafen 2006, ISBN 3-937752-02-1
Traducciones
Espresiones
Pfälzisch
Alto alemán
Equivalencia n'español
Nit/Net
Nicht
Non
Moin/Moahje
Guten Morgen
Bonos díes (mañana)
Tach
Guten Tag
Bonos díes
Amend / Oomds
Guten Abend
Bones tardes
Aaller
Auf Wiedersehen
Adiós
Unn, sunsch...
Wie geht's
¿Cómo tas?
soi
sein
El so (posesivu)
unser
unsere
Nuesu
ebbes
etwas
Daqué
Abber net, dasse vor 6 aanruufsch
Wecken Sie mich bitte um 6.00 Uhr
Espiérteme a les 6:00
Kannsch ma mo saan, wo do de Abort is?
Wo ist die Toilette?
¿ú el llaváu?
Ei mir fliehn middem Fluchzeisch
Wir fliegen mit dem Flugzeug
Nós volamos n'avión
Komm, stell dich net so draan
Das kannst Du schon!
Yá puedes facer
Kannsches widder net, komm los mich mo
Soll ich der helfe?
¿Te tengo qu'ayudar?
Isch habb'se m schunn verzehlt, awwer där hot mer's nit geglawt
Ich hab's ihm schon erzählt, aber er hats mir nicht geglaubt
Yo yá se lo espliqué, pero nun me creyó
Isch kann do nett zugugge
Das sieht nicht gut aus
Esto nun tien bona pinta
Komm geh fort, vezeehl ma nix!
Glaubst Du wirklich?
¿De verdá crear?
Ayer guud
In
Ordnung | D'alcuerdu
Joh, noher heilsche widder
Das könnte gefährlich werden
Esto podría ser peligrosu
Du musch dei Blumestock gießy, sunsch verderdada!
Du mußt Deinen Blumenstock gießen, sonst trocknet er Dir aus!
¡Tienes que regar les tos plantes, si nun s'ensuguen!
Abber dabber reduur serigg
Kommen Sie bitte noch einmal zurück
Por favor, vuelva de nuevu
Hopp, desdo is y bisje aarisch
Das ist ziemlich übertrieben
Esto ye bastante esaxeráu
Her uff ne zu uuze, ich saa das
Ärger ihn bitte nicht
Nun lo enoxar, por favor
Babbel net!
Sei ruhig
Non te esmolezas
Don kansche lang waade
Das kann dauern
Esto puede tardar
Hasche au Hunger?
Hast du auch Hunger?
¿Tu tamién tienes fame?
Topónimos
"N'otru llugar debe de ser distintu, pero niundes como nel Palatináu", escritu na lluna d'un coche en Frankenthal
