Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Os oríchens d'ista institución se mezclan con a leyenda que sobre ella se formó dende a baixa Edat Meya, que quereba remontar-la a os presuntos reis de Sobrarbe y a batalla de l'Aínsa. Ixa falordia teneba un interés politico platero: miraba de refirmar os poders d'o Chusticia d'Aragón debant d'una monarquía que quereba controlar todas as institucions.
A realidat ye que dica la fin d'o sieglo XIII no apareix definida: chusticia yera sinonimo de chuez, y cal esperar a las Corz d'Exeya de 1266 pa veyer que uno d'istos chusticias adquirió poders como "chuez meyo", entre a monarquía y as elites regnicolas. A institución ganó peso en o Privilechio Cheneral que surte d'as Corz d'Aragón de 1283, y sobretot gracias a las redotas d'a Unión Aragonesa en 1301 y en a batalla d'Epila, que obligoron a la monarquía y os aragoneses a trobar un equilibrio sin conflictos. Dende o sieglo XIV o Chusticia no ye nomás que un chuez poderoso, sino una institución consolidada, clamada a sobén "Chusticiazgo".
Funcions y funcionamiento
En primeras, o rei teneba a capacidat de nombrar a lo Chusticia d'Aragón, pero de camino se convertió en vitalicio y hereditario, conque a monarquía perdió a capacidat de controlar-lo de tot, pero tamién creyó largas dinastías de Cerdans y Lanuzas en o cargo, acusadas a sobén d'abusos y corrupción.
O Chusticia yera, sobretot, o principal tribunal d'Aragón, y por ixo yera l'interprete, en zaguera instancia, d'os Fueros y Observancias.[1] A Cort d'o Chusticia s'encargaba de cuatro procesos chudicials: aprensión, inventario, firma de dreito y manifestación, que permitiban -lo menos en teoría- de garantizar o funcionamiento correcto d'a chusticia aragonesa. Tamién teneba funcions de representación d'o reino debant d'as Corz d'Aragón.
Tamién yera o chuez d'o Contrafuero: teneba a capacidat de decidir si bella acción heba violau os Fueros d'Aragón, y podeba usar a fuerza pa aturar-la.
Decadencia y desaparición
Ya en os sieglos XIV y XV i habió conflictos cutianos entre o rei y o Chusticia, pero cal esperar o sieglo XVI pa veyer un poder decidido d'a monarquía por controlar ista institución. En noviembre de 1591 o Chusticia d'Aragón dictaminó que la invasión d'Aragón por Felipe I yera Contrafuero, conque miró d'aplegar un exercito contra o rei, que resultó un fracaso completo, as tropas castellanas ocuporon Zaragoza y o Chusticia, Chuan V de Lanuza, fue executau o 20 d'aviento de 1591, talment a fita mas emblematica d'a historia y leyenda d'a institución.
En as Corz de Tarazona, en 1592, a monarquía modificó a institución pa controlar-la millor, y se mantenió sin guaires modificacions ni importancia dica os Decretos de Nueva Planta de 1707. O zaguer Chusticia d'Aragón estió Antonio Gabín.
O Chusticia d'Aragón en l'actualidat
En 1982 reapareixió a fegura d'o Chusticia d'Aragón, replegada en o estatuto d'autonomía d'Aragón y emparata por a constitución de 1978. O Chusticia ye a tercera autoridat d'a Comunidat Autonoma, dimpués d'o President d'a Deputación Cheneral d'Aragón y o president d'as Corz.
A seu actual d'o Chusticia d'Aragón se troba en o zaragozano Palacio de Armillo.
Funcions
O Chusticia d'Aragón tien tres funcions fundamentals:
Protecher y defender os dreitos individuals y colectivos d'os ciudadans frent a las actuacions irregulars d'as Administracions Publicas.
