Ägyptische Hieroglyphen

Ä Ptolemäische Hieroglyphetegscht im Tämpel vo Kom Ombo

Die ägyptische Hieroglyphe si d Schriftzeiche, wo die altägyptischi Schbrooch mit ene gschribe worden isch. S wird zwar mit Bildli gschribe, aber die si numme zum chliinschte Deil Ideogramm (Bildzeiche). Die meischte Hieroglyphe hai Lutwärt und e chliine Deil si Determinative (Dütigszeiche) wo nid uusgschbroche wärde. Numme konsonantischi Lut wärde gschribe—wie die semitische Schproche (Arabisch, Hebräisch usw.) kennt s Ägyptische keini gschribene Vokal. Erst zur Zit vo de Grieche und Römer, wo s Koptische als Volksschbrooch, mit emenä erwiterete griechische Alphabet gschriibe worden isch, sind au Vokaal bruucht worde. Wäge däm isch d Usschbroch vom Altägyptische s Thema vo ville Diskussione under de Ägyptologe und Schbroochwüsseschafter. Die hieroglyphisch Schrift isch sit em Afang vom dritte Johrtuusig v. Chr. bis ins vierte Johrhundert n. Chr. brucht worde.

D Schriftzeiche

S klassische Ägyptisch isch mit ungfähr sibehundert Zeichen uscho, in dr Schbootziit under de Römer si s öppe zähmol sovil gsi.^[1] Vo dere grosse Zahl chömme a baar Dutzed sehr hüfig vor, drunder d Eikonsonantezeiche in dr Dabelle, wo unde chunnt. Mä chönnt bi dene Zeiche scho fascht an es Alphabet afo dänke, so hüfig wärde si bruucht.

Ä baar Erklärige zu dr Dabelle undedra:

• D Lischte vom Gardiner isch vom änglische Ägyptolog Sir Alan Gardiner (1879–1963) zsämmegschtellt worde. Är het die sibehundert Zeiche vo dr klassische ägyptische Schrift in Grubbe iideilt und jedere Grubbe a Buechschtabe gä, vo A bis Z und e zuesätzligi Grubbe Aa. D Iideilig isch gmacht nach däm wo d Hieroglyphe darschtelle, so het s in dr Grubbe A Zeiche wo Manne darschdelle, B Fraue, C Götter usw. Dr Geier, s erschte Zeiche in der Dabelle findete mä denn in dr Grubbe G (Vögel) als erschts Zeiche.
• Manuel de Codage, abkürzt MdC, isch es Buech wo Regle feschtleit wie mä die ägyptische Schrifte (hieroglyphisch, hieratisch, demotisch) cha mit latinische Buechschtabe umschriibe, wo vo de Computer verschtande wärde.
• Dransliteration isch an Umschriibig vo de gschriibene Lut vo eim Schriftsyschtem in es anders. Es brobiert nit, wie d Dranskription, darzschtelle, wie öbbis uusgschbroche worden isch, zum Bischbil wird dr Name wo uf Dütsch als Tutanchamun dranskribiert wird, noch em MdC als twt anx jmn dransliteriert.
• D Behilfsuusschbroch isch wie mänggi Ägyptologe s Altägyptische uusschbräche. S het wohrschinlig nit allzu vil drmit z due wie die alte Ägypter gschwätzt hai und het keinerlei wüsseschaftlige Wärt.
• Au wenn s Hieroglyphe git, wo as Vokal umschriibe werde, heisst das nit, ass das Vokalzeiche wäre.

Logogramm

Es Logogramm oder Ideogramm isch es Schriftzeiche, wo für ä bestimmte Begriff schdoht, und dä hüfig bildlig darschdellt. Ä sänkrächte Schdrich under odr näbe dr Hieroglyphe dütet druf hi, ass es sich um ä Logogramm handlet. D Zahl vo de Logogramm isch im Alte Riich am gröschde gsi und isch im Lauf vo dr Ziit chliiner worde, wo die phonetisch Schriibwiis het afo dominiere.

Biischbil vo Logogramm si d Hieroglyphe für ä Begriff Huus,     zeigt än abschdrahierte Grundblan vom enä Huus odr s Logogramm für Bärg     zwei Bärge und es Daal drzwüsche.

Eikonsonantezeiche

Zeiche	Nummere in der Lischte vom Gardiner	Manuel de Codage Dransliteration	Hochdütschi Behelfsuusschbroch	Ruefname	s Objekt
	G1	A	a wie in Land	Alef	an ägyptische Geier
	M17	j	ie wie in sie odr j wie in ja	Jod	Schilfrohr
	Z4	j	ie wie in sie	Doppelstrich	zwei Striche
	2× M17	y	ie wie in sie	Doppelschilfblatt	zwei Schilfrohre
	D36	a	a wie in Hase	Ajin	Arm
oder	G43 bzw. Z7	w	u wie in Hut, oder w wie in engl. waw!	Waw	Wachtlebibbeli bzw. Adaption vom hieratische Zeiche
	D58	b	b wie in Band	b	Bei
	Q3	p	p wie in Hupe	p	Hocker oder Matte uus Schilf
	I9	f	f wie in Feld	f	Hornviper
	G17	m	m wie in Mutter	m	Eule
	N35	n	n wie in nein	n	Wasser
	D21	r	r wie in rufen	r	Muul
	O4	h	h wie in Hose	h	Hof
	V28	H	h wie in Hose	h-mit-Punkt, emphatischs h	Docht
	Aa1	x	ch wie in Dach	h-mit-Bogen	Schirm(?)
	F32	X	ch wie in ich	h-mit-Strich	Buuch vom enä Dier mit Schwanz
	O34	z	s wie in Sand	Riegel-s	Dürerigel.
	S29	s	ß wie in Fuß	s	Schtoffballe
	N39	S	sch wie in schießen	Schin	Deich
	N29	q	k wie in Kind	Qaf, emphatischs k	Abhang
	V31	k	k wie in Kind	k	Chorb mit Hänkel
	W11	g	g wie in gut	g	Chruegschtänder
	V32	g	g wie in gut		Liinesack
	X1	t	t wie in Tante	t	Brotlaib
	V13	T	tsch wie in Quatsch	tsch	Schtrick
	D46	d	d wie in du	d	Hand
	I10	D	dj wie in Djungel	dj	Kobra

Es git au no ä Zahl vo Hieroglyphe wo mit zwei Konsonante umschriibe wärde und au a baar wo Dreikonsonantezeiche sii. In dr Dabelle wo undedra isch, het s a chliini Uswahl.

Zwei- und Dreikonsonantezeiche

Zeiche	Nummere in der Lischte vom Gardiner	Manuel de Codage Dransliteration	Hochdütschi Behelfsuusschbroch	Zeichenart, Bedütig	s Objekt
	M18	y	i, j	Logogramm: cho	Schilf mit Bei
	W25	jnj	ini	Abchürzig: hole	Chrueg mit Bei
	D4	jr	ir	Logogramm: Aug	Aug
	S34	anx	anch	Abchürzig: Läbe
	P6	aHa	aha		Schiffsmascht mit Segel
	E34	wn	wen, un		Haas
	G36	wr	wer, ur		Schwalbe
	O1	pr	pr		Huus
	N1	pt, Hr	pet, her		Dach
	U1	mA	ma		Sichle
	Y5	mn	men
	U7	mr	mer	Logogramm: Liebi	Hacki
	O4	mwt	mut	Muetter	Geier
	W24	nw, jn	nu, in		Dopf
	V30	nb	neb	Logogramm: Chorb, Herr	Chorb ohni Hänkel
	F35	nfr	nefer	Logogramm: schön, guet	Härz und Spiiseröhre ?
	R8	nTr	netscher	Ideogramm: Gott	Fahne.
	R4	Htp	Hetep	Logogramm: zfride si, altar	Opferdisch
	W17	xnt	chenet	dr Erscht	Drei Vase im enä Schtänder
	F26	Xn	chen		Geissehut
	G39	sA	sa	Sohn	Änte
	M23	sw	su	Logogramm: König	ä Graas
	Y4	naa	naa	Abchürzig fur schriibe (sS)	Schribzüg
	F21	sDm	sedschem	Logogramm: loose	Ohr
	D28	kA	ka	Ideogramm: Lebenschraft	zwei Ärm
	I6	km	kem		Reptileschubbe
	G28	gm	gem		Ibis
	N14	dwA	dua	Logogramm: Schtärn	Schtärn
	U28	DA	dscha	Logogramm: Füürbohrer	Füürbohrer

Mit Zeiche wie dene in de zwei Dabelle obenoh wird dargschtellt, wie s Wort uusgschbroche wird, d Zeiche in der negschte Dabelle düen d Bedütig vom Wort klarmache. Ä Deil vo de Mehrkonsonantezeiche het meh as ei Uusschbroch. Die wärde mänggisch ergänzt dur s Uusschriibe vom enä Deil oder vo alle Lutwärt:

S Zeiche cha mit Ab oder mit mHr dransliteriert wärde. Dorum wird s Wort, wo als Ab dransliteriert wird, mit , als mHr aber mit gschriibe.

Au wenn nur ei Dransliteration möglig isch, si im Hieroglyphische ä Deil vo de Lutwärt mänggisch ergänzt oder verdopplet worde. S Zeiche wo immer als mn umschriibe wird, wird mänggisch as gschriibe, aber immer no as mn dransliteriert.

Bedütigszeiche (Determinativ)

Nit jedes Wort het ä Determinativ, aber wenn s ein het wird er am Ändi vom Wort gschriibe.

Zeiche	Nummere in der Lischte vom Gardiner	Bedütig	s Objekt
	A1	Maa, Person, männligi Rolle	Ä Maa wo hockt
	A2	schwätze, ässe	Ä Maa wo hockt mit erä Hand am Muul
	A30	bätte, s Lob singe, bitte	Ä Maa wo schtoht und beidi Händ uflüpft
	A17	Chind, Waisechind, jung	Es Chind wo sitzt und ei Hand am Muul het
	A24	Chraft, Aschträngig, schlo	Ä Maa wo schtoht mit emä Schtäcke in dr Hand
	B1	Frau, Dochter, Göttin	Ä Frau wo sitzt
	D4	Aug, luege	Aug
	D35	Nit, wer nit, nid wüsse,	zwei Ärm
	D55	Laufe, cho, renne	Zwei Bei wo laufe
	F21	Ohr, loose, höre	Dierohr
	G36	Schwalbe, chli, schlächt, bös, schwach	Schwalbe
	M3	Holz	Zwiig
	N1	Himmel	Dach
	N5	Sunne, Dag, Ziit, ufgoh	Sunne
	N14	Schtärn	Schtärn
	N23	Land, bewässerets Land	Kanäl mit Land
	N25	Wüeschti, Usland	Bärge
	O1	Huus, Bauwärk, Ort	Huus
	O49	Schdadt, Dorf, bewohnte Blatz	Schdadt mit Quardier
	P1	Schiff, Boot, im Schiff fahre	Boot
	R8	Gott	Fahne
	S38	Szepter, Herrscher	Hirteschtab
	Y1	Buech, Schrift, schriibe, öbbis abschtrakts	Buech
	Z1	Eizahl, Drennigszeiche, Ideogramm	Schtrich
	Z2	Vilzahl	Drei Schtrich

As Bischbil wie dr Determinativ funktioniert, hets in dr Dabelle undedra vier Wörter, wo mit der Haas- und dr Wasserhieroglyphe gschriibe wärde, und wo d Bedütig numme dank em Determinativ klar wird:

hieroglyphischi Schrift	MdC Umschrift	Wortbedütig	S Objekt vo dr Determinativ Hieroglyphe	Bedütige vom Determinativ
	wn	ufmache	Düüre	Düüre, Iigang u.ä.; ufmache
	wn(j)	bressiere	Bei wo laufe	Bewegig
	wn	Fehler; Schuld	Schbatz, o.ä.	schlecht, bös, unzuelänglig u.ä.; öbbis schlechts, obbis böses etc.
	wn	ä Glatze ha	Hoorbüschel	Hoor, mit Hoor; Truurig si

Schriibregle

Hieroglyphisch cha vo links nach rächts, wie au vo rächts nach linggs gschriibe wärde. Mä gseht d Schriibrichtig am liichtischte an de Dier- und Menschezeiche: wenn si nach linggs luege, liist mä vo linggs nach rächts, wenn si in der andere Richtig luege, vo rächts nach linggs, zum Underschiid vom hieratische, won ä ägyptischi Kursivschrift isch, wo immer vo rächts nach linggs gschriibe worde isch. In de Särg si Hieroglyphe mänggisch in dr vercherte Richtig gschribe worde, d.h au wenn d Zeiche nach linggs orientiert gsi si, isch dr Tegscht vo rächts nach linggs gläse worde. In keine vo den altägyptische Schrifte gits Abschtänd oder Satzzeiche zwüsche de Wörter oder Sätz, usser in Gedicht, wo Ziilenändi mänggisch markiert wärde.
D Eschtetik isch wichtig gsi, wie sich das für wichtige Sache wie königlichi Broklamatione oder Hymne an Götter ghört. In woogrecht gschriibene Tegscht hai si dorum gärn d Ziilen usgfüllt in dr Höchi, indem si zwei Zeiche eins über em andere gschriibe hai; as Bischbil lueg in dr Dabelle obedra, wie d Haasehieroglyphe (dransliteriert wn) über em Zeiche für Wasser (dransliteriert n) schtoht. Gläse wird z erscht s obere und denn s undere Zeiche, im Bischbil z erscht wn und denn n. In sänkrächt Gschribenem hai si sich dr Wiiti vo dr Schpalte abasst und zwei hochi, dünni Zeiche nebenenander gschriibe. Wenn s nit guet ins Schriftbild basst het, hai si au Zeiche wo nit sehr wichtig gsi si zum dr Tegscht z verschtoh, eifach uusglo oder ihri Reiefolg verchert. Si hai au d Grössi vo de Zeiche em Ruum wo si müesse usfülle, aabasst.

Ä baar vo de Regle

Än einzelne Schtrich noch änere Hieroglyphe macht us dere ä Logogramm

  –   MdC Umschriibig pr, mit dr Bedütig "Huus"

  –   MdC Umschriibig ra, mit dr Bedütig "Sunne"

D Mehrzahl cha dur ä Verdreifachig vo dr Hieroglyphe oder dur drei Schtrich won erä folge dargschtellt wärde, oder dur s Verdreifache vom Determinativ.

  –   MdC Umschriibig nfr.w, mit dr Bedütig "Fundament". D Huus Hieroglyphe am Schluss dütet druf hi, ass es sich um öbbis handlet wo mit Bautem zdue het.

  –   MdC Umschriibig nfr.w, mit dr Bedütig "Rekrute". S Wort "Rekrut" ändet mit dr Chind Hieroglyphe. Es goot do, wörtlig, um die guete, junge Lüt.

Dr Dual (d Zweiform wie si au die semitische Schbrooche kenne) wird dur d Verdoppelig vo dr Hieroglyphe oder dur zwei Schtrich won erä folge adüted:

  oder     –   MdC Umschriibig pr.wj mit dr Bedütig "zwei Hüüser"

Königsnäme wärde in erä sogenannte Kartusche gschriibe (D Darschtellig vo de Kartusche uf dr Wikipedia isch nit die bescht. Sie sötte unde au zue si). D Näme Ptolemäus und Kleopatra hai im Champollion ghulfe d Hieroglyphe z entziffere:

  –   MdC Umschriibig ptwAlmjjs, Ptolemäus

  –   MdC Umschriibig qrwjwApdrA.t, Kleopatra

Ä baar Sache si interessant am ägyptische Name vo dr Kleopatra: D Ägypter hai s Geierzeiche, umschriibe as A mänggisch bruucht in Fremdwörter für zm zeige ass do a Vokal schtoht. S Brotzeiche wo als wiiblige Wortändig am Schluss vom Name schtoht, wird as t umschriibe, aber zur Ziit vo de Ptolemäer isch s scho lang nümme usgschbroche worde. S Altägyptische het eigendlig nit zwüschem 'r' und em 'l' Lut underschiide.

In Personename oder Redewändige, won ä Name vom enä Gott iischliesse, wird dä am Aafang gschriibe, au wenn er erscht am Schluss gsait wird

  –   MdC Umschriibig mn-xpr-ra, Mencheperre, ein vo de Näme vom Pharao Tutmoses III. S Sunnezeiche (ra) am Afang vom Name isch au dr Name vom Sunnegott Ra. Im Name wird s aber erscht am Ändi gsait.

Schriftschtiil

Än Usschnitt us em Papyrus vom Ani, ä Dotebuech, wo mit kursive Hieroglyphe gschriiben isch.

D Hieroglypheschrift isch, wie dr Name scho sait, ä heiligi Schrift gsi, au wenn mä eigentlig alles äso hätt chönne schriibe. In Tämpel, uff königliche Monument und in Greber–und mänggisch sogar in Greber vo gwöhnlige Schtärblige–si Schriftzeiche in Schtei iigmeisslet worde mit ville Detai und denn au no aagmolt worde. In Greber wo nit ganz äso düür cho si, het mä Hieroglyphe diräkt uf d Wand ufzeichnet mit weniger Sorgfalt. Am schnällschte het me d Hieroglyphe chönne schriibe, wenn mä kursiv gschriibe het. Kursivi Hieroglyphe findet mä sit em früeche Middlere Riich (2000-1800 v. Chr.) in religiöse und medizinische Tegscht, in und uf de Holzsärg und in de Dotebüecher, wo de Verschtorbene im Neue Riich (1570-1070 v. Chr.) mit ins Grab ge worde si. Vo dr Dritte Zwüscheziit (1070-747 v. Chr.) a het s Hieratische die kursive Hieroglyphe fascht ganz verdrängt.^[2]
Kursivi Hieroglyphe si nit s Gliiche wie die hieratische Schriftzeiche, au wenn a Deil drvo genau wie im Hieratische usgseht. Hieratisch isch im Ganze vil kursiver, wird sehr vil me verbunde gschriibe und het deilwiis eigeni Zeiche, wo graphisch wenig oder nüt mit dä Hieroglyphen wo mit ihne korreschbondiere, z due hai. Die kursive Hieroglyphe chönne au, nit wie s Hieratische, in beide Richtige gschriibe wärde.^[3]

Fuessnote

1. Antonio Loprieno, Ancient Egyptian; A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, 1995 p.12
2. H. Brunner, Hermann Kees, Ägyptische Schrift und Sprache, Brill 1973 ,ISBN 90-04-03777-2, p.46.
3. Davies, William Vivian. 1990. "Egyptian Hieroglyphs". In Reading the Past: Ancient Writing from Cuneiform to the Alphabet, London: British Museum Press. 74–135.