Dä Artikel beschäftigt sich mit dr Apsis as eme architektonische Element. Zum Gebrüch in dr Astronomi lueg Apsis (Astronomi)
Apsis vu dr Ruine Kloschter Heisterbach
D Apsis (griechisch: Wölbig, Boge) – Mehzahl: Apside – isch ursprünglich e halbrundi oder polygonali Altar-Nische in vorgschichtliche Tempel bzw. christliche Kilche. Synonyme defür sin: Apside (e falsche Singular), Koncha, Exedra, Tribuna un Presbyterium.
Beschribig
Nische as Bauelement
d Laag vo de Apsis (rosarot)D Apsis vu dr romanische Kilche St. Peter un Paul z Niderzell uf dr Insel Riichenau.
Mit Apsis werre vereinzelt au Rümforme vu andere Baute bezeichnet, wo vu ere Halbkugle überdeckt sin. Sälli Form stammt us em römische Sakral- und Profanbau.
Nische as Bauelemente sin scho lang vor em Hellenismus verwendet worre, um Deile vu eme Rüm hervorzhebe (z. B. fer dr Herrscher, as Bauschmuck un als Ramme (Aedikula) fer Götterstatue un anderi Plastike).
In christlicher Zit wird in vilene Kilche dr halbrund gformt öschtlich Abschluss vum Kilcherüm – im Igang bzw. im Kilchturm gegenüber – as Apsis bezeichnet. Dert befindet sich die liicht erhöht Plattform, wo de Altar druf stoot. Im Judetum het d Nische as Ort fer dr Torah-Schrin dient. Wie später dr Mihrāb in Moscheä, zeigt si au d Gebetsrichtig a.
Demgegenüber isch d Apsis vu christliche Kilche meistens uf Oschte hi orientiert – as Sinnbild vu dr „neue Sunne“ bzw. vu dr Uferstehig Christi. Sit dr byzantinische Zit isch si dr Ort fer dr Altar und dr Prischter während em Gottesdienscht. In dr Spotantike isch si hüffig mit ere hölzerne oder gmürte Prischterbank versähe worre, dr sog. Synthronon.
In dr Romanik un Gotik sin d Apsiden as Abrundig vum Kilcheschiff stärker betont worre un bilde au bi längliche Bauforme mit Chorhüs dr Blickpunkt vu dr Kilchegmei. Romanischi Apside sin au vu usse dütlich erkennbar un dert oft detailriich usgstaltet (lueg unde).
E später selteni Bauform findet sich in dr Klosterkilche z Ilseburg (1078) un dr St.-Aegidius-Basilika vu Middelheim im Rhigau: Drei Kilcheschiff, wo jedes in ere eigene Apsis ende.
E witteri Variante sin d Taukrüzkilche, wo e langs Kilcheschiff hän un säll mitsamt em Altarrüm innerhalb vum obere Deil vum T in drei Apside endet. Sälli Bauform fuesst uf byzantinischer Tradition un isch uf Sardinie verbreitet. Kunschthistoriker sähn e Zämmehang mit dr clunyazensische Ordensreform. Au zwei Kilche im spanische Ávila hän Dreifach-Apside.
Under dr Apsis vu romanische Stiftskilche befindet sich hüffig d Krypta as äldischte Baudeil. Kilche us dr vorige Ottonik-Epoche hän menkmol gegenüber em Altarrüm noch e Weschtapsis.
Apsis vu dr Stadtkilche z'Treffurt
Künstlerischi Usgstaltig
Nooch em sog. Toleranzedikt vu Mailand (313, Anerkennig vum Christetum) het die christlich Architektur un Plastik e starche Ufschwung gnu. As erschti grossi Basilika het d Laterankilche (319) z Rom e Apsis fer dr erhöht Altar.
Dr Innenrüm vu romanische Apsiden (aber au vu kleinere Rundbogenische isch oft künschtlerisch usgstaltet – so mit eme Einzelbild (meischtens dr Christus), e Bildfolg mit ere Geschich (Zyklus, Fresko) oder mit Mosaike. Au Ziegel-Verzierige un künstlerischi Grabstei finde sich, un ab dr Gotik menki Statue vu Heilige.
Die im Afang eher seltene Glasfenschter werre im Lauf vu dr Kunschtepoche hüffiger. Au d Hüffigkeit vu Gmälde nimmt zue – v. a. im Barock, vereinzelt wird d Apsis durch Perspektive vergrösseret, z. B. in Cuneo.
Romanischi Apside sin vu usse dütlich erkennbar un ihr öschtlichs Halbrund oft riich glideret un künstlerisch usgstaltet. Seltsami allegorischi Kleiplastike finde sich z Schöngrabern (Nideröstriich) un an einige Kilche in Frankriich un Italie.
Hüffiger isch hingege s Stilelement vu dr Zwerggalerie – z. B. an dr Kaiserdome vu Speyer, Worms un dr romanische Kölner Kilche. As Zwerggaleri wird e Arkadegang bezeichnet, wo e grösseri Apsis knapp under ihrem Dach umrundet. Trotz hauptsächlicher Zierfunktion ka er au begehbar si.
anderi Verwendige vum Begriff
Dr Begriff Apsis wird usserdem fer dr ähnlich gformt, nischeförmig Deil vum e Zelt („Vorzelt“) verwendet, wo zum Abstelle vu Gepäck oder zum Koche etc. denkt isch.
